Mavzu: uch fazali tok zanjirlari va ularni hisoblash. Reja

1. O‘lchovbirliklari
Elektrkuchlanish
Elektrmaydoniikkinuqtasiorasidagipotensiallarayirmasielektrkuchlanishdebataladi:
.
Elektrkuchlanishqiymatijihatdanbirlikzaryadnimaydonningbirnuqtasidanikkinchinuqtasigako‘chirishdasarflanganishgateng.
Kuchlanish – vektorkattalikbo‘lib, uningmusbatyo‘nalishipotensialiyuqoribo‘lgannuqtadanpotensialipastbo‘lgannuqtagatomonolinadi, qiymatiesao‘zianiqlanayotgannuqtalarholatigabog‘liqvazaryadko‘chayotganyo‘lgabog‘liqemas.
Elektrtok
Elektrzaryadlarierkintashuvchilariningelektrmaydonita’siridatartibliharakatielektrtokdeyiladi.
Elektrtoksonjihatdanquyidagichaaniqlanadi:
bu yerda - elementarzaryad, t – shuzaryadnibiroryuzadano‘tishvaqti.
Vaqtbo‘yichaqiymativayo‘nalishio‘zgarmaydigantoko‘zgarmastok, vaqtbo‘yichao‘zgaradigantoko‘zgaruvchantokdebataladi.
O‘zgarmastokningqiymatio‘tkazgichko‘ndalangkesimidan 1 svaqtmobaynidao‘tadiganelektrmiqdoriyokizaryadbilananiqlanadi:
.
Amper - o‘zgarmastokningshundayqiymatiki, ucheksizuzunvaingichkahamdavakuumdao‘zaro 1 mmasofadajoylashganikkitao‘tkazgichdano‘tgandaularorasidaqiymati 210^-7Ngatengbo‘lgankuchyuzagakeladi.
Elektrtokningmusbatyo‘nalishisifatidamusbatzaryadlarningmanbaning «+» qismasidan «-» qismasigaharakatyo‘nalishishartliravishdaqabulqilingan.
Elektrtokniuzluksizo‘tishiuchunpotensiallarfarqinihosilqiluvchimanbavazaryadlarharakatiuchunberkyo‘lbo‘lishishart.
O‘tkazgichlarnielektrtokbilanqandaydarajadayuklanganliginibaholashuchuntokzichligitushunchasidanfoydalaniladi.


Elektrquvvat.Elektrtokiningquvvativaqtbirligidabajarilganishgayokishuishnibajarishuchunsarflanganenergiyagateng, ya’ni

SI sistemasidaquvvatningo‘lchovbirligisifatidavatt (Vt) qabulqilingan.
2. Elektrzanjirvauningelementlari
Elektrzanjirelektrtoknihosilqilishvauningo‘tishinita’minlaydiganqurilmavaob’ektlarningmajmuibo‘libundagielektromagnitjarayonlarelektryurituvchikuch (EYuK), tokvakuchlanishtushunchalaribilanifodalanadi.
Elektrzanjirtushunchasielektrotexnikafaniningtayanchtushunchasidir.
Elektrenergiyamanbai, iste’molchivaularnio‘zarobirlashtiruvchio‘tkazgichlarelektrzanjirningasosiyelementlari, o‘lchashasboblari, ulab-uzgichlarvahimoyalashqurilmalariesauningyordamchielementlarihisoblanadi. Demak, elektrzanjirelementibuelektrzanjirtarkibigakiruvchialohidaqurilmabo‘lib, uzanjirdaaniqfunksiyanibajaradi.
Elektrzanjirningelementlarishartlibelgilarbilantasvirlanadi.
Elektrzanjirningelementlarivaularnio‘zaroulanishininggrafiktasvirielektrzanjiriningsxemasidebataladi.
1-rasmdaoddiyelektrzanjiriningsxemasikeltirilgan.

1 - rasm
G – akkumulyator – elektrenergiyamanbai. Ukimyoviyenergiyanielektrenergiyagaaylantiradi. YeL – cho‘g‘lanmalampa – iste’molchi, undaelektrenergiyasiyorug‘likvaissiqlikenergiyalarigaaylantiriladi. SA – kalit, zanjirniulabuzadi. pA – ampermetr, pV – voltmetr. To‘g‘richiziqlar – ulagichsimlar - o‘tkazgichlardir.
Elektrenergiyamanbalariningshartlibelgilari - sxemalari: 2 - a, b, v, g, rasmlardakeltirgan.
Elektrenergiyamanbalaridaturlitabiatlienergiyamaxsuso‘zgartgichlarvositasidaelektrenergiyagaaylantiriladi.
O‘zgartiriladiganenergiyaningturigako‘raelektrenergiyamanbalarikimyoviyvafizikmanbalargabo‘linadi. Kimyoviyreagentlarorasidaoksidlanish-qaytarilishjarayonlarihisobigaelektrenergiyaishlabchiqaruvchimanbalarkimyoviymanbalardeyiladi. Kimyoviymanbalargagalvanikelementlar, akkumulyatorlarvabatareyalarkiradi.
Mexanik, issiqlik, elektromagnit, yorug‘lik, radiatsionnurlanish, yadroviyparchalanishenergiyalarinielektrenergiyagaaylantiradiganqurilmalarfizikmanbalardeyiladi. Ulargaelektrgeneratorlar, termoelektrgeneratorlar, termoemissiono‘zgartgichlar, magnitogidrodinamik (MGD) generatorlarvaquyoshnurlanishihamdaatomparchalanishgeneratorlarikiradi.

2-rasm
a) galvanikelement,
b) doimiymagnitlio‘zgarmastokelektrgeneratori,
v) termojuft,
g) fotoelement.
Elektrenergiyasiiste’molchilariningshartlibelgilari-sxemalari 3 - a, b, v, g, d, yerasmlardakeltirgan.
Elektrenergiyaiste’molchilari (elektrmotorlar, elektrqo‘ralar, issiqlikasboblari, cho‘g‘lanishlampalari, rezistorlarvab.) elektrenergiyaniboshqaturenergiyagaaylantirishuchunxizmatqiladi.

3-rasm
a) rezistor, b) elektrqizdirgich, v) cho‘g‘lanmalampa, g) kondensator, d) induktivg‘altak, ye) o‘zaklig‘altak – drossel.
Elektrzanjiryordamchielementlariningshartlibelgilari-sxemalari 6-a, b, v, g, d, ye-rasmlardakeltirilgan.

4-rasm
a) kalit (ulab-uzgich), b) qaytaulagich, v) shtepsel (raz’em), g) ajratishmumkinbo‘lgano‘tkazgichningulanganjoyi-qisqich, d) eruvchansaqlagich, ye) o‘tkazgichlarkavsharlanibulangantugun.
Manbabilaniste’molchilaro‘zaroo‘tkazgichsimlaryordamidabirlashtiriladi. Ularelektrenergiyasinimanbadaniste’molchigakamisrofbilanuzatadi. Elektrzanjirlarigako‘pinchayordamchivao‘lchashqurilmalariulanadi. Ularelektrzanjiriishholatini (misoluchunsaqlagichlar) boshqarish, o‘takuchlanishvakattatoklardansaqlashvah.k. uchunxizmatqiladi.
Demak, harqandayelektrzanjiriningasosiyvazifasielektrenergiyasinimanbadaniste’molchigauzatishdaniboratdir.
ElektrzanjirdagielektromagnitjarayonlarEYuK, tok, kuchlanish, qarshilik (o‘tkazuvchanlik), induktivlik, sig‘imtushunchalaribilanifodalanadi.