Mavzu: Turistik korxonada mehnat unumdorligi va ish haqi. Reja: I. Kirish II. Asosiy qism 1 Ish haqi va uning vazifalari

II. Asosiy qism
2.1 Ish haqi va uning vazifalari.
Ish haqi — mehnatga pul shaklida toʻlanadigan haq; qiymatning oʻzgargan shakli, ish kuchi (taqdim etilgan mehnat xizmati)ning bahosi.^[1] Ish kuchi qiymati va narxi bevosita ish haqida ifodalanadi. Ish haqi darajasi mehnat bozorida kelishiladi. Xodim mehnat bozorida mehnatni emas, oʻz ish kuchini sotadi. Ish haqi mehnatning pul shaklidagi bahosi boʻlib, uni ishga yollovchilar (korxona, muassasa, tadbirkor) mehnat qiluvchilarga maʼlum vaqt mobaynida maʼlum miqdordagi va muayyan sifatli ishni bajarganliklari uchun toʻlaydilar. Yollanma xodim uchun ish haqi asosiy daromadi manbai hisoblanadi.
Ish haqi — yollanma xodim daromadining asosiy manbai, unga tegishli ish qobiliyatiga boʻlgan mulkchilik huquqini iqtisodiy jihatdan roʻyobga chiqarish shakli. Shu bilan birga ish beruvchi uchun yollanma xodimlar mehnatiga toʻlanadigan haq ishlab chiqarish harajatlarining unsurlaridan biri. Ish beruvchi mehnat resurslaridan ishlab chiqarish omillaridan biri sifatida foydalanish uchun uni xarid qiladi.
Ish haqi miqdorining eng qadimiy vaqt birligi kundir. Soat ixtiro qilinishi bilan ishni boʻlimlarga boʻlish keng tarqaldi. Ish miqdorini oʻlchashda ish soati eng koʻp qoʻllanila boshlandi.^[2][3] Qadimgi Misr Oʻrta Qirolligi, Qadimgi Yunoniston^[4] va Qadimgi Rim ish haqi toʻlangan eng qadimiy davlatlarga kiradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mehnatning miqdori va sifatiga qarab mehnatga haq toʻlashning, asosan, vaqtbay va ishbay tizimlari qoʻllaniladi. Vaqtbay ish haqi shaklida xodim oladigan ish haqi miqdori ishlagan vaqt bilan bogʻliq boʻladi, yaʼni ish haqi miqdori mehnat unumdorligi va intensivlik darajasiga bogʻliq emas. Ishbay ish haqi xodimning maʼlum vaqt mobaynida tayyorlangan mahsuloti miqdori bilan oʻlchanadi. Ishbay ish haqining koʻrinishlaridan biri — akkord ish haqi. Bunda jamoa yoki ayrim xodimga ish hajmi oldindan belgilab beriladi, umumiy haq summasi kelishib olinadi. Ish butunlay yakunlanganidan keyin ish haqi oxirigacha toʻlanadi. Ish haqining bunday shaklidan koʻpincha qurilishda foydalaniladi. Bulardan tashqari aksar mamlakatlarda ish haqidan tashqari mehnatda erishgan yutuqlari uchun mukofotlash ham mavjud. Bular vaqtbay mukofot, ishbay mukofot tizimlari hamda korxonada olingan foyda hisobidan ajratiladigan moddiy ragʻbatlantirish fondidan mukofotlash tizimidir.
Ish haqi miqdori yollanma xodimlarning turmush darajasini ifodalovchi koʻrsatkichdir. Nominal va real ish haqi koʻrsatkichlari mavjud. Nominal ish haqi yollanma xodimning oʻz mehnati evaziga olgan pul daromadalari. Real ish haqi xodimning olgan ish haqiga qancha va qanday isteʼmol buyumlari sotib olishi va madaniy-maishiy xizmatlardan foydalanish mumkinligini koʻrsatadi. Boshqacha aytganda real ish haqi — bu nominal ish haqining „xarid etish“ qobiliyati. Real ish haqi boshqa sharoitlar bir xil boʻlganda, nominal ish haqiga toʻgʻri mutanosibdir va isteʼmol buyumlari va xizmatlar narxining darajasiga teskari mutanosibdir.
Odatda, mehnat bozorida ish kuchiga muvozanatli narx shakllanadi. Bu narx ish haqi yoki ish haqi stavkasi deb ataladi. Mehnat birligining bozor narxi ish haqi miqdori (stavkasi) boʻlib, lavozim okladi tarzida yoki shartnomaga muvofiq belgilab qoʻyiladi, lekin mamlakatda qonun bilan belgilangan eng kam ish haqi darajasidan oz boʻlishi mumkin emas. Shuningdek, ish haqi miqdori muayyan vaqt birligi (soat, kun, hafta, oy) ichida bajariladigan va muayyan kasb-malaka xususiyatlariga ega boʻlgan mehnatga toʻlanadigan haq darajasini belgilaydi.
Ish haqining asosiy vazifasi ishlab chiqarishning bevosita qatnashchisi boʻlgan xodim hamda uning oila aʼzolarining hayot va mehnat faoliyati sharoitlarini taʼminlashidan iborat. Qiymatning mehnat nazariyasi ish kuchini alohida, oʻziga xos tovar deb hisoblaydi. Shu sababli, bu nazariya ish haqini tovar boʻlgan ish kuchi qiymatining oʻzgargan shakli, yaʼni uning puldagi ifodasi deb hisoblaydi va uni ish kuchini takror ishlab chiqarishi uchun zarur boʻlgan tirikchilik vositalari qiymati tarzida taʼriflaydi. Ish haqiga ish kuchi qiymatining puldagi ifodasi sifatida qarash aniq mehnat bozorida ish haqi darajasiga talab va taklif omillarining taʼsirini hisobga olmaydi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar mehnat bozorida real ish haqining oʻrtacha darajasi yashash uchun zarur tirikchilik vositalari minimumiga qaraganda ancha yuqori darajada turadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ish haqi xajmiga bir qator bozor omillari (tovarlar va xizmatlar bozorida talab va taklif oʻzgarishlari, mehnatga boʻlgan talab narxining oʻzgaruvchanligi, isteʼmol tovarlari va xizmatlar narxi oʻzgarishi va boshqalar) va bozordan tashqari omillar taʼsir koʻrsatadi, buning natijasida mehnatga haq toʻlashning muayyan darajasi vujudga keladi.
Rivojlangan mamlakatlarda ish haqini tashkil etish (ish haqi miqdori, mehnat miqdori va sifati bilan unga toʻlanadigan haq miqdori oʻrtasidagi bogʻliqlikni taʼminlash, mehnatni meʼyorlash, tarif tizimi va boshqalar) va tartibga solishda davlat muhim rol oʻynaydi. Ularda tarixan ish haqini tashkil etish va tartibga solishning markazlashgan davlat tizimi va markazlashmagan tizimi qaror topgan. Ish haqini tartibga solishning markazlashmagan tizimi xususiy mulk egalari yoki jamoa mulkdorlar hamda kasaba uyushmalari, aksiyadorlik jamiyatlari, kooperativlar va boshqalar tomonidan amalga oshiriladi.
Ish haqini tartibga solishning davlat tizimi mulkchilik shaklidan qatʼi nazar barcha korxonalar va tashkilotlar uchun umumiy va majburiydir.
Ish haqini davlat tomonidan tartibga solish va tashkil etishning muhim unsuri tarif tizimi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mamlakat boʻyicha hukumat belgilagan, asosan ishchi va xizmatchilar ish haqini tashkil qilishda foydalanishi uchun tavsiya etiladigan yagona tarif tizimi (setkasi) amal qiladi, korxona (tashkilotlar)lar yagona tarif setkasi asosida oʻz tarif setkasini ishlab chiqish va razryadlar sonini belgilash huquqiga ega.
Ish haqini tartibga solishning davlat tizimi 3 asosiy yoʻnalishda amalga oshiriladi: 1) davlat tomonidan ish haqi minimumi (eng kam ish haqi miqdori) belgilanadi. Inflyatsiya jarayonida eng kam ish haqini indeksatsiyalash hukumatning maxsus qarorlariga muvofiq amalga oshiriladi; 2) korxonalarda ishlovchi xodimlarning barcha toifalari uchun oʻrtacha ish haqining ortib borishi maʼlum darajada cheklanadi. Davlat bu usuldan tanglik holatlarida inflyatsiya surʼatlarini pasaytirishda foydalanadi; 3) ish haqining oʻrtacha ortib borishiga qarab ortib boruvchi soliq stavkalari belgilanadi. Bu eng yuqori ish haqi darajasining oʻsishiga taʼsir koʻrsatish va uni iqtisodiy usullar bilan cheklash imkonini beradi.
Yollanma xodimlar ish haqini davlat yoʻli bilan tartibga solish aholining eng kam taʼminlangan qatlamlari — yoshlar, malakasiz xodimlar, mehnat qobiliyati cheklanganlar va boshqalarni ijtimoiy himoya qilishda, inflyatsiya, real ish haqining pasayishini cheklashda muhim ahamiyatga ega.
Koʻrib chiqilayotgan toifani quyidagicha aniqlash mumkin. Ish haqi iste’mol uchun ajratilgan mablagʻlarning asosiy qismi boʻlib, bu daromadning ulushi (sof ishlab chiqarish), jamoa mehnatining yakuniy natijalariga va sarflangan mehnat miqdori va sifatiga, har birining real mehnat hissasiga va kiritilgan kapital miqdoriga muvofiq xodimlar oʻrtasida taqsimlanadi.
Iqtisodiy nazariyada ish haqining mohiyatini aniqlash uchun ikkita asosiy tushuncha mavjud:
♦ ish haqi – bu mehnat narxidir. Uning qiymati va dinamikasi bozor omillari va birinchi navbatda talab va taklif ta’sirida shakllanadi;
♦ ish haqi – bu “ishchi kuchi” tovarlari qiymatining pul ifodasi yoki “tovar ishchi kuchi qiymatining konvertatsiya qilingan shakli”. Uning qiymati ishlab chiqarish sharoitlari va bozor omillari – talab va taklif bilan belgilanadi, ularning ta’siri ostida ish haqining ishchi kuchi qiymatidan chetga chiqishi kuzatiladi.
Ish haqi sifatida ish haqi tushunchasining nazariy asoslari A. Smit va D. Rikardo tomonidan ishlab chiqilgan. A. Smit mehnat tovar sifatiga kiradi va tabiiy narxga ega, ya’ni “tabiiy ish haqi” ga ishonadi. U ishlab chiqarish tannarxi bilan belgilanadi, unda u ishchi va uning oilasi uchun zarur boʻlgan yashash vositalarining narxini qoʻshgan. A. Smit mehnat va “ishchi kuchi” ni ajratmagan va shu sababli ishchi kuchining qiymatini “tabiiy ish haqi” bilan tushungan. U ish haqining miqdorini ishchining yashash vositasining jismoniy minimal darajasi boʻyicha aniqladi.
“Ish kuchi” tovar qiymatining pul ifodasi sifatida ish haqi tushunchasi Karl Marks tomonidan ishlab chiqilgan.
U “mehnat” va “ishchi kuchi” tushunchalarini farqlash toʻgʻrisidagi qoidani ishlab chiqdi va mehnat tovar boʻlishi mumkin emasligini va uning qiymati yoʻqligini asoslab berdi.
Tovar – bu mehnat qobiliyatiga ega boʻlgan ishchi kuchi, ish haqi esa ushbu tovarning qiymati sifatida pulning ifodasi koʻrinishida ishlaydi. Ishchiga barcha ish uchun haq toʻlanmaydi, faqat kerakli ish uchun toʻlanadi. Ish haqining iqtisodiy mohiyati shundaki, shu daromad tufayli mehnatning takror ishlab chiqarish jarayonini ta’minlab, moddiy va ma’naviy ehtiyojlar qondiriladi. K. Marksning ta’kidlashicha, ish haqi qiymati yashash vositalarining fiziologik minimal darajasiga tushirilmaydi, bu jamiyat rivojlanishining iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy darajasiga, shuningdek, mehnat unumdorligi va intensivligi darajasiga, uning murakkablik va bozor konyunkturasi bogʻliq.
Ishchi kuchi qiymati sifat va miqdor jihatiga ega. Ishchi kuchi qiymatining sifat xarakteristikasi shundan iboratki, u ma’lum ishlab chiqarish munosabatlarini, ya’ni ishchilarga ishchi kuchini sotish va foydani oshirish uchun uni sotib olish munosabatlarini ifodalaydi. Son jihatdan, ishchi kuchining qiymati ishchi kuchini ishlab chiqarish, rivojlantirish, saqlash va davom ettirish uchun zarur boʻlgan yashash vositalarining qiymati bilan belgilanadi.
Mehnat bozorlarida sotuvchilar – bu maʻlum bir malakaga ega mutaxassislar va korxona yoki firmaning xaridorlari.
Mehnat narxi – bu ish haqi, tariflar, boʻlib toʻlash va soatlik ish haqi koʻrinishidagi asosiy kafolatlangan ish haqidir.
Mehnatga talab va taklif uning aniq isteʻmolchilaridan talab va egalaridan keladigan taklifni hisobga olgan holda uning kasbiy tayyorgarligiga qarab farqlanadi, ya’ni uning alohida turlari uchun bozorlar tizimi shakllanadi.
Ishchi kuchini sotish va sotib olish ish beruvchi va xodim oʻrtasidagi mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi asosiy hujjatlar boʻlgan mehnat shartnomalari boʻyicha amalga oshiriladi.
Quyidagi ish haqi funksiyalari mavjud: taqsimlash funksiyasi, ijtimoiy funksiya va ragʻbatlantiruvchi (motivatsion) funksiya.
Bozor iqtisodiyoti taqsimotning buyruqbozlik tizimini yoʻq qiladi, u ishlab chiqarish va taqsimlash funksiyalarining uzilishidan iborat (korxonalar milliy boylikni yaratadi, davlat uni taqsimlaydi).
Tarqatish funksiyalari toʻgʻridan toʻgʻri ishlab chiqaruvchi yoki korxonaning xususiy egasiga oʻtkaziladi. Faqat egasi ishlab chiqarish vositalari va mehnat natijalarini mustaqil ravishda tasarruf etish huquqiga ega.
Mulkchilik, tadbirkorlik va boshqalar toʻgʻrisidagi qonunlarning qabul qilinishi, nihoyat, ish haqini shakllantirishning ilgari markazlashgan mexanizmlarining taqdirini belgilab berdi. Yangi sharoitda taqsimlash munosabatlarining markazlashmagan shakli xarajatlar koʻrsatkichlari, bozor raqobati asosida boshqariladi va korxonaning moliyaviy va bozor holatini aks ettiradi.
Toʻgʻridan toʻgʻri ish haqi munosabatlarida mehnat bozorining uyushgan shakllarining paydo boʻlishi katta rol oʻynay boshladi. Ish haqi miqdori ishchi kuchini qayta ishlab chiqarish xarajatlari asosida, unga boʻlgan talabni, mehnat bozoridagi narxlar va qiymatlarni hisobga olgan holda belgilanadi. Endi ish haqining barcha masalalari korxona darajasida hal qilinmoqda. Davlat faqat toʻlovning minimal darajasini belgilaydi. Mehnatning tovar shakliga oʻtish bilan, mehnatga haq toʻlashning barcha funksiyalari tiklanmoqda va sezilarli darajada kengaymoqda.
Davlat tomonidan tartibga solish tizimidan faqat bitta tarkibiy qism – eng kam ish haqini tartibga solish qoldi. Ammo inflyatsiya va ishlab chiqarish hajmining pasayishi tufayli bu yashash darajasidan pastroq boʻlgan. Shu sababdan bugungi kunda ishchi kuchi oʻziga xos tovar sifatida qadrni tabiiy baholash tobora murakkablashib bormoqda.