|
2.3 Turizmda mehnat unumdorligi
Mehnat mahsuldorligi mehnat unumdorligi bilan oʻlchanadi. Mehnat unumdorligi – bu samaradorlik, ya’ni minimal mehnat sarflanadigan maksimal mahsulot.
Mehnat unumdorligi vaqt birligida ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar (moddiy boyliklar, xizmatlar) miqdori bilan belgilanadi. Shunday qilib, mehnat unumdorligi – bu ish vaqtining birligiga ma’lum miqdorda foydalanish qiymatlarini ishlab chiqarish qobiliyatini aks ettiruvchi, odamlarning maqsadga muvofiq faoliyatining samaradorlik darajasi. Mehnat unumdorligi ikki yoʻl bilan oʻlchanadi: toʻgʻridan toʻgʻri va teskari:
Toʻgʻridan-toʻgʻri usul ishlagan vaqt birligiga mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarishni koʻrsatadi.
Teskari yoʻl mahsulot birligini ishlab chiqarishga sarflangan ish vaqti miqdori bilan ifodalanadi.
Mahsulotlar va xizmatlarning mehnat zichligi asosida ishchilarning mehnat unumdorligi darajasini aniqlash turizmda keng qoʻllanilmadi. Ushbu koʻrsatkich faqat ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatish stavkalarini hisoblash uchun ishlatiladi. Turizm xodimlarining mehnat unumdorligi uchta koʻrsatkichga ega boʻlishi mumkin: qiymat jihatidan mehnat unumdorligi; natura shaklida ishlash; mehnat samaradorligi dinamikasining kompleks koʻrsatkichi.
Mehnat unumdorligi qiymat jihatidan tayyor mahsulotni sotishdan tushadigan mablagʻlarning oʻrtacha ishchilar soniga nisbati bilan belgilanadi. Mehnat unumdorligi jismoniy jihatdan turistlar sonining oʻrtacha ishchilar soniga nisbati bilan oʻlchanadi.
Mehnat unumdorligi – xodimlar mehnat faoliyatining iqtisodiy samaradorligi koʻrsatkichidir. U ishlab chiqarilgan mahsulot yoki koʻrsatilgan xizmatlar miqdorining mehnat xarajatlariga nisbati, ya’ni mehnat xarajatlari birligi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot bilan belgilanadi.
Ishchilar mehnatining unumdorligi uch asosiy omilga bogʻliq:
– korxonada ishlab chiqarish jarayonlarining savodli tashkil qilinishi;
– xodimlarning lavozim majburiyatlari qanchalik aniq ekanligi;
– xodimlarning malaka darajasi.
Ammo hatto barcha jarayonlar puxta tuzilgan, izohlangan va xodimlarda zaruriy tajriba va koʻnikmalar mavjud boʻlgan vaziyatda ham toʻliq quvvat bilan ishlash oson kechmaydi.
Mehnatga haq toʻlashning ikki shakli, shuningdek ularning tizimlari mavjud. Turistik korxonalarning oʻziga xosligi boshqa korxonalarda qoʻllaniladigan ish haqining aksariyat progressiv shakllaridan foydalanishga imkon bermaydi.
Turizm korxonalarining ish haqi fondiga quyidagilar kiradi.
♦ ish haqi fondi naqd – bajarilgan ish uchun, ragʻbatlantiruvchi toʻlovlar, kompensatsiya toʻlovlari, ishlamagan vaqt uchun toʻlov, pul kompensatsiyasi;
♦ ish haqi fondi – natura shaklida chiqarilgan mahsulotlarning qiymati, bepul forma narxi yoki ushbu xarajatlarni qoplaydigan summa, arzonlashtirilgan narxlardagi tovarlar, yubiley va bayramlar uchun sovgʻalar narxi, davolanish uchun yoʻllanmalar toʻlash, imtiyozli ovqatlanish, sugʻurta shartnomalarini toʻlash, aksiyalarni sotib olish uchun summalar, boshqa imtiyozlar.
Mehnat standartlari qiymati va ish haqi oʻrtasidagi bogʻliqlik ish haqi miqdoridir. Ish haqini tashkil etishning markazida tariflar tizimi - tarif stavkalari toʻplami, tarif koʻlami va tariflar boʻyicha malaka ma’lumotnomalari mavjud. Tarif stavkasi – bu malakaga va tarif koeffitsiyentiga bogʻliq ravishda ish haqining nisbati.
Ish haqining vaqtga asoslangan shakli ishlagan vaqt miqdoriga qarab belgilanadi, bu yerda oʻlchov birligi soatlik stavka (baʻzan kunlik stavka) - ish soatining narxi. Stavkani ishlagan soat soniga koʻpaytirish orqali kun uchun toʻlanadigan mablagʻ miqdori aniqlanadi. Ushbu ish haqi shakli quyidagilar tomonidan tartibga solinadigan sharoitlarda qoʻllaniladi.
1. Agar ishchi yoki hodim ishlab chiqarish hajmning oshishiga bevosita ta’sir qila olmasa.
2. Agar bajarilgan ish stavkasini belgilash uchun zarur boʻlgan ishlab chiqarishning miqdoriy koʻrsatkichlari boʻlmasa.
Ish haqi fondini toʻgʻridan toʻgʻri hisob-kitob usuli bilan hisoblash mumkin, natijada hisoblash oʻrtacha ishchilar sonini bitta ishchining oʻrtacha ish haqiga koʻpaytirish yoʻli bilan amalga oshiriladi.
Bajarilgan ish uchun ish haqi vaqtga asoslangan ishlab chiqarish bilan bogʻliq boʻlib, ishchilar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga qarab belgilanadi va qoida tariqasida ushbu toʻlov shakli ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etadigan ishchilar uchun maqbul hisoblanadi.
Bajarilgan ish stavkasi boʻyicha ish haqi tizimlari: qoʻshimcha mukofot puli, progressiv toʻlovlar, bilvosita ish haqi, bir martalik summa, tushumga nisbatan foiz sifatida.
Progressiv toʻlovlar tizimi belgilangan standartlashtirilgan stavka doirasida odatiy stavkalar boʻyicha hisoblanadi va ushbu stavkalardan yuqori stavkalar boʻyicha toʻlanadi.
Bilvosita ish haqi asosan oddiy ishchilarga xizmat koʻrsatishda ishlaydigan yordamchi ishchilar uchun ishlatiladi.
Bir martalik tizim brigadada yakuniy natijalar boʻyicha va belgilangan vaqt uchun, sanab oʻtilgan omillar bajarilishi sharti bilan toʻlanadigan ish haqi miqdorini hisobga olgan holda toʻlanadi. Qurilish ishlari uchun, shuningdek, favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun foydalaniladi.
Tushumga nisbatan foiz sifatida, u asosan xizmat koʻrsatish korxonalarida qabulxonalar, dispetcherlar va asosiy ishchilar kabi toifalar uchun, rejalashtirilgan hajmning bajarilishini va jamoa a’zolarining malakasi darajasini hisobga olgan holda ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
