Mavzu: Tuproqni kimyoviy ifloslantiruvchi moddalar. Reja

Qishloq xo‘jalik yerlarini og‘ir metallar va ftor bilan ifloslanish manbalari mg/kg quruq tuproq (Pandias, 1989)

Ele- ment	Oqava suv bilan ug‘orilsa	Fosforli o‘g‘itlar	Oxak maxsuloti	Azotli o‘g‘itlar	Organik o‘g‘itlar	Pestisidlar
As	2-26	2-1200	0.1-24, 0	2.2..120,0	3..25	22..60
Cd	2-1500	0.1-170	0.04-0,10	0,05..850	203.. 080	-----
Сo	2-260	1-12	0,4-3,0	5,4..12,0	0,3.24,0	-----
Sr	20000-40000	66-245	10-15	3,2..190	5.2..55, 0	-----
Сu	50-3300	1-300	2..125	1..15	2...60	12..50
F	2-740	8500-38000	300	-----	7	18,45
Hg	0.1-55,0	0. 01-120	0, 05	0,3..2,9	009.. 020	08..42, 0
Mn	60-3900	40-2000	40.. 1200	-----	30..550	-----
Ni	16-5300	7-38	10..20	7..34	7,8..300	-----
Pb	50-3000	7-225	20.. 1250	2..27	6,1..15, 0	60
Ce	2-9	0,5-25,0	0. 08.. 0.10	-----	2,4	-----
Sn	40-700	3-19	05..4, 0	1,4..160	3,8	-----
Zn	700-49000	50-1450	10..450	1..42	15..250	1.3-25,0

Ma’lumki, og‘ir metallarga kimiyoviy elementlarning zichligi 51 g/sm³ bo‘lgan yoxud atom og‘irligi 50 birlikka teng bo‘lgan moddalar kiritiladi. Zaharlash xususiyati (xavflilik darajasi)ga ko‘ra ular uch guruhga bo‘linadi:

I klass havfli	II klass zaharli	III klass kuchsiz zaharli
Qadmiy (Sd)	Bor (V)	Bariy (Va)
Mishyak (As)	Kobolt (So)	Vanadiy (V)
Simob (Ng)	Mis (Su)	Volfram (W)
Qo‘rg‘oshin (R)	Molibden (Mo)	Marganets (Mn)
Selen (Se)	Nikel (Ni)	Stronsiy (Sr)
Rux (Zn)	Surma (Sb)
	Xrom (Sr)

Og‘ir metallar moddalar almashinuvida muxim axamiyatga egadir, ammo yuqori darajasi atrofni zaxarlanishiga olib keladi. Ekosistemaga salbiy ta’sr etadi. Ularni zaxarli xususiyati to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita bo‘lishi mumkin.
Birinchi ko‘rinishda ferment qatnashuvchi reaksiyani blakirovka qilsa, uni katolitik ta’sirinii to‘xtatadi, ikkinchi xolatda esa ozuqa moddalarini o‘zlashtira olmaydigan xolatga o‘tkazadi. O‘simlik «och» qoladi. Ularni YAna bir xavfli tomoni shundaki, ular tuprdan juda qiyinchilik bilan chiqib ketadi. Tekshiruvlar ko‘rsatishiga tuproq tenasidan juda qiyin chiqib ketdi lizimetr tajribasi ko‘rsatishiga jarayon metal turiga qarab borar ekan. Masalan ruh 70-510 yil, Kadmiy 13..1100 yil, mis -310.. 1500 yil, qo‘rg‘oshin 740..5900 yilga teng ekan.


Tuproqni kimyoviy ifloslanishi.
Tuproq qatlami (ba'zan tuproq ona jinsi)ning suv oqimi va shamollar ta'siri bilan xilma-xil yemirilish jarayoni hamda yemirilgan materiallarning bir joydan boshqa joyga olib ketilishiga tuproq eroziyasi deyiladi. U suv va shamol eroziyasiga bo'linadi.
Eroziya jarayonlarini hosil qiluvchi sabablar, intensivlik va oqibatlarga' ko'ra normal yoki tabiiy, tezlashtirilgan yoki antropogen efoziyaga bo'linadi.
Normal eroziya. Bu tabiiy o'simliklar bilan qoplangan, inson xo'jaligi faoliyati ta'sir etmagan hududlardagi to'xtovsiz, hamma joyda kuzatiladigan vajuda sekin ro'y beradigan tabiiy jarayon bo'lib, bunday eroziya natijasida yuvilib ketgan tuproq, tuproq hosil bo'lish jarayonida to'la tiklanadi. Binobarin, eroziyaning bu turi jiddiy zarar keltirmaydi va uning natijasida tuproq qatlamining tabiiy muvozanati tiklanib turadi.
Tezlashtirilgan eroziya tuproqlar va tog' jinslarini yemiruvchi jarayon bo'lib, u insonning ishlab chiqarish faoliyati natijasida tezlashadi. Tezlashtirilgan eroziya notekis relyefli yoki mexanik tarkibiga ko'ra, soz, qumoq, qumloq tuproqli va o'ziga xos iqlim hamda geologik sharoitdagi hududlarda ro'y beradi. U ko'pincha tabiiy sharoit xususiyatlari hisobga olinmasdan va eroziyaga qarshi chora-tadbirlar qo'llanmasdan foydalanilgan ivojlanadi. Tezlashgan eroziyada tuproqlar tabiiy eroziyaga qaraganda juda tez va shiddatli yemiriladi. Natijada tuproqning ustki unumdor qatlami ancha tez yuvilib ketadi.
Tezlashtirilgan, ya'ni antropogen eroziyaning bir qancha sabablari bor. Bu eroziya, asosan, insonning tuproq zaxiralaridan noto'g'ri foydalanishining oqibati bo'lib, uning asosiy sabablari o'rmonlarni kesib yuborish, yaylovlarda chorva mollarini boqish qoidalariga amal qilmaslik, dehqonchilik yuritishning noto'g'ri usullaridan foydalanish oqibatida yuzaga keladi.