|
Тупроқларнинг миллий ва халқаро таснифи
Бундан ташқари, ички, бир неча миллий таснифи бор: АҚШ (Кейс то Соил Тахономй, 2003), Франтсия (Референтаел Педологиқуе, 2008), Германия (соил тадқиқот cлассифиcатион Ҳармонизатион - Ғарб билан Шарқий Блендинг), Англия (БССС), Австралия (Австралия Соил Cлассифиcатион), Бразилия (система Брасилеиро де Cлассифиcаcао Де Солос), Канада (Соил Cлассифиcатион Cанадиан Сйстем), Норвегия Жанубий Африка (Жанубий Африка Республикаси Репаблиc), Швейтсария (Дие Боденклассификатион дер Счwеиз), Беларус (Беларус тупроқ таснифи).
Америкалик Соил Тахономй, АҚШдан ташқари, бир қатор мамлакатларда расмий: Канада, Хитой таснифи, ФАО-ЮНЕСКО ва WРБ дунё харитасининг афсонаси асосан Соил Тахономй қоидаларига асосланади.
Ҳозирги вақтда Соил Тахономй энг батафсил тупроқ таснифи бўлиб, аслида халқаро мақомга эга (Соил Тахономй, 1999).
Соил Тахономй маълумотларига кўра, таснифлаш унинг келиб чиқиши эмас, балки тупроқ профилига боғлиқ. Юқори даражадаги диагностика расмий миқдорий мезонларга мувофиқ амалга оширилади.
АҚШ тупроқлари таснифида қуйидаги даражалар ажратилади: буюртма (буюртма), тартиб (субордерс), катта гуруҳлар (катта гуруҳлар), кичик гуруҳлар (субгроупс), оилалар, сериялар (сериялар) ва босқичлар (жадвал. 7.4). Фаза одатда синфдан ташқари бирлик деб аталади, чунки у аниқ миқдорий таърифларга эга эмас.
Эвропадаги тупроқларнинг таснифи Россия тупроқ фани мактабининг позитсияларига асосланган бўлиб, унда генезис ва зоналлик контсептсияси алоҳида ўрин эгаллаган.
Франтсияда тупроқларни таснифлаш масаласи алоҳида эътиборга лойиқдир. Биринчи асосий тасниф 1967да ишлаб чиқилган.
Асосий таксономик бирликлар Г. Обером ва Ф. Дучофур томонидан тупроқларнинг Америка таснифида ишлатилган ва АС-А(Б)C-АБC профилининг ривожланиши ва эволютсияси даражасига асосланган. Юқори таксономик даражада, унда физик-кимёвий шароитлар туфайли минералларни конвертатсия қилиш ёъналиши бўйича тупроқ синфлари ажратилади; C) органик моддалар ва гумус ҳосил бўлишининг табиати;
г) тупроқ ҳосил бўлишининг айрим асосий хусусиятлари(галомор-физм, гидроморфизм ва бошқалар).
Умуман олганда, профилнинг ривожланиш даражасига кўра тизимда жойлашган 12 тупроқ синфлари ажратилади (охирги икки синфдан ташқари):
1) қўпол минерал;
2) кам ривожланган;
3) вертисоли;
4) андосоли;
5) калтсий магнезиум;
6) кависли;
7) брунифиед;
8) эрувчан;
9) темир ва марганетс ярим оксиди билан;
10) ферраллит;
11) гидроморфик;
12) натрий.
Синфлар ичида сув ва ҳарорат режимларининг табиати, дренажланган ™ даражаси, ҳумусирован - ности характери бўйича пастки синфлар ажратилади. Субклассларда тупроқ профилининг тузилиши ва хусусиятларига асосланган совет мактабининг тупроқ турларига мос келадиган тупроқ гуруҳлари ажратилади.
Бир неча ўн йиллар давомида франтсуз тупроқ тадқиқотлари ассотсиатсияси (АФЕС) бутун дунё бўйлаб иерархик бўлмаган ва икки даражадан иборат бўлган фойдаланиш учун мўлжалланган Референтиел Педологиқуе (1990, 1993, 1995) натижаси бўлган янги тупроқ таснифини яратиш бўйича ишларни амалга оширди.
Биринчи даража-стандарт (референcес) - кетма-кет мос ёзувлар уфқлари (102);
Иккинчи даража — тупроқ турлари (турлари) - қуйидаги мезонларга мувофиқ ажратилган стандартлар (235):
* тупроқнинг гранулометрик таркиби, унинг кислоталиги( пҲ), базаларнинг тўйинганлиги ва айрим элементларнинг таркиби;
* она ва пастки жинсларнинг табиати ва органик профилнинг тури;
* қўшимча мос ёзувлар уфқлари мавжудлиги;
* манба ва ортиқча намлик миқдори;
* енгилликни топиш;
* палеопочвенне белгилари;
* заиф ифодаланган тупроқ ҳосил қилиш жараёни;
* Профил морфологиясининг замонавий режим ва жараёнларга мос келмаслиги;
* табиий ёки сунъий жараёнлар билан нормал уфқлар кетма-кетлигини ўзгартириш;
* ландшафтнинг хусусиятлари ва тупроқ шаклланиши шартлари ҳақида қўшимча маълумот.
Канадалик таснифлаш (Cанадиан соил Cлассифиcатион Сйстем, 1999) олтита тоифадан иборат: буюртма, катта гуруҳ, кичик гуруҳ, оила, серия ва турдаги; А. Леахи асарларига асосланган:
1) буюртма-етакчи тупроқни шакллантириш жараёнини акс эттирувчи профилнинг асосий хусусиятлари;
2) катта гуруҳ-асосий диагностика уфқлари мавжудлиги ёки ёъқлиги билан ажратилган асосий тупроқ-генетик бирликлар;
3) кичик гуруҳ-Марказий контсептсияга, ўтиш даври тупроқларига ва бошқа таксонларга, шунингдек, ўзига хос қўшимча хусусиятларга мувофиқ профилнинг умумий тузилиши билан белгиланадиган генетик хусусиятларга кўра ажратилади;
4) тупроқ оилалари-тупроқда гранулометрик бирикма, қўшимча, ўтказувчанлик, реактсия, минералогия ва уфқлар кучи каби муҳим хусусиятларга кўра ажратилади; намлик режимида бир хил турдаги оилалар ва тупроқларнинг озуқа моддаларини этказиб бериш;
5) тупроқ серияси-уфқнинг бир хил хусусиятлари ва жойлашуви билан ажралиб туради;
6) тупроқ бўлинмаларининг турлари гранулометрик таркибдаги кичик фарқларга асосланган.
1961 йилда халқаро тупроқшунослик жамияти кўмагида БМТ тизимининг икки ташкилоти-ЮНЕСКО ва ФАО-ЮНЕСКОнинг аниқ ва табиий фанлар департаменти директори В. А. Ковда раиси этиб сайланган "Жаҳон тупроқ харитаси" лойиҳаси бўйича халқаро маслаҳат қўмитасини ташкил этди. Мазкур қўмита раҳбарлигида мазкур лойиҳа доирасида дунёнинг барча давлатларининг тупроқшуносларини жалб этган ҳолда дунё тупроқ харитасини яратиш ишлари бошланди.
Ушбу таснифнинг асосий хусусиятлари (жадвал. 7.5) қуйидагилар:
* таксономик тизим генетик принтсипларга асосланган бўлиб, унинг юқори илмий даражасини таъминлайди;
• тупроқлар ўзларининг миқдорий жиҳатдан ўлчанадиган (стандарт усуллар бўйича) хусусиятларга эга бўлиб, натижаларнинг объективлиги ва такрорланувчанлигини таъминлайди;
* таснифлаш кенг қамровли тизим бўлиб, дунёнинг барча тупроқларини ўз ичига олади, бу эса уни ҳар қандай ҳудудларда ва ҳар қандай табиий шароитда ишлатишга имкон беради;
* оқилона терминология ишлатилади; тупроқнинг тўлиқ номи таксономик тизимда жойлашган жойга мос келади;
* терминология ўлик тилларнинг илдизларига асосланган бўлиб, бу миллий обро ъ - эътибор масаласини камайтиради, бу таснифни халқаро деб эътироф этиш имкониятини кескин оширади;
* вақти-вақти билан такомиллашиб, қайта нашр этиладиган қисқа калит-детерминант мавжуд.
Do'stlaringiz bilan baham: |
