Mavzu: Topografik xarita va undan geograflya darslarda foydalanish Maqsad

kolonnalar deyiladi.

Kolonnalar 180° meridiandan sharqqa tomon 1 dan 60 gacha arab raqami bilan belgilanadi: 180°-174° g’.u. oralig’i birinchi kolonna, 174°-168° g’.u. oralig’i ikkinchi kolonna va h.k. 0° li Grinvich meridian 30 va 31-kolonnalarni ajratuvchi chegaralar hisoblanadi. 1:1000000 masshtabli xaritaning har bir varag’i qatorlarni belgilovchi lotin harfi va kolonna nomerini ko’rsatuvchi arab raqami bilan belgilanadi. Bu harf va raqam shu varaqning nomenklaturasi bo’ladi.

Masalan, Toshkent joylashgan varaqning nomenklaturasi K-42.1:1000000 masshtabli xaritaning har bir varag’ida juda katta maydon tasvirlanadi, shu sababli uning tafsiloti to’liq bo’lmaydi. Shu sababli bunday har bir varaq yana ham yirikroq masshtabli xarita varaqlariga bo’lib tasvirlanadi, Masalan, 1:500000, 1:300000, 1:200000, 1:100000, 1:50000, 1:25000, 1:10000 va h.k. 1:500000 masshtabli xaritaning nomenklaturasini topish uchun 1:1000000 masshtabli xaritaning har bir varag’ini teng to’rt varaqqa bo’lib, har bir varaq rim alifbosining bosh harflari A, B, V, G bilan belgilanadi. Bunda parallellar orasi 2° ga teng. Meridianlar orasi esa, 3° ga teng bo’ladi. Masalan, N-36-A. 1:300000 masshtabli xaritaning nomenklaturasini aniqlash uchun 1:1000000 masshtabli xaritaning bir varag’ini 9 ta bo’lakka bo’lib, rim raqamlari bilan I dan IX gacha belgilanadi. Bunda 1:300000 masshtabli xaritaning nomenklaturasi kelib chiqadi. Meridianlar orasi 2° ga, parallellar orasi 1°20 gateng bo’lib, V-N-36; VI-N-36 va h.k. deb yoziladi.

1:200000 masshtabli xaritaning nomenklaturasini topish uchun 1: 1000000 masshtabli xaritaning bir varag’ini 36 ta varaqqa bo’lib, rim raqamlari bilan I dan XXXVI gacha belgilanadi. Bu quyidagicha yoziladi: N-36-XV. Bunda parallellar orasi 40 minutga, meridianlar orasi 1 ga teng bo’ladi. 1:100000 masshtabli xarita nomenklaturasini topish uchun esa 1:1000000 masshtabli xaritaning bir varag’ini 144 varaqqa bo’lib, arab raqamlari bilan 1 dan 144 gacha belgilanadi.

Bu quyidagicha yoziladi: N-36-54. Bunda parallellar orasi 50 minutga, meridianlar orasi 30 minutga teng bo’ladi. 1:50000 masshtabli xaritaning nomenklaturasini aniqlash uchun 1:100000 masshtabli xaritaning bir varag’ini 4 bo’lakka bo’lib, rus alifbosining bosh harflari A, B, V, G bilan belgilanadi. Bunda parallellar orasi 10 minutga, meridianlar orasi 15 minutga teng bo’ladi. Bunday varaq nomenklaturasi quyidagicha yoziladi: N-36-54-G. 1:25000 masshtabli xaritaning nomenklaturasini aniqlash uchun 1:50000 masshtabli xaritaning bir varag’ini 4 bo’lakka bo’lib, rus alifbosining kichik harflari (a, b, v, g lar) bilan belgilanadi. Bunda parallellar orasi 5 minutga, meridianlar orasi 1minut 30 sekundga teng bo’lib, quyidagicha yoziladi: N-36-54-G-a.

1:10000 masshtabli xaritaning nomenklaturasini aniqlash uchun esa, 1:25000 masshtabli xaritaning bir varag’ini 4 bo’lakka bo’lib arab raqamlari (1, 2, 3, 4) bilan belgilanadi. Bunda parallellar orasi 2 minut 30 sekundga, meridianlar orasi 3 minut 45 sekundga teng bo’lib, quyidagicha yoziladi: N-36-54-G-a-2. Ba'zan topografik xaritalaming nomenklaturasi yoniga qo’shimcha qilib shu trapetsiyada joylashgan eng yirik aholi punktining nomi yozib qo’yiladi. VII sinf geografiya darsligiga ilova qilingan 1:50000 masshtabli topografik xaritada U-33-65-B nomenklaturasi berilib, Qoraqamish deb yozilgan. Nomenklatura yordamida berilgan hududning yer yuzidagi o’rnini aniqlasa bo’ladi.

Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, topgrafik xaritalardan foydalanish o’quvchilarning kelajakda agronom, topograf, uchuvchi, irrigator boringki geografiya o’qituvchisi bo’lishlarida muhim rol o’ynaydi. Kelajakda O’zbekiston Respublikasida tahsil olayotgan o’quvchilarni kuchli topograf bo’lib yetishishlarida topografik xaritalar alohida o’rin tutadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. I.Mirzaliyev: «Geografik xarita va undan foydalanish». T., «O'qituvchi»,

1977yil.

2. M.Qo’ziboyev: «Topografiya asoslari». «Fan» nashriyoti, 1978 yil. 3. R,Qurbonniyozov; «Geografik xaritalardan foydalanish». T., «O'qituvchi»,1999yil.