Mavzu: To’garaklar faoliyatida o’smir – yoshlarni bilish faoliyatini tashkil qilish

4.  Maktabdan  tashqari  ta’lim  tizimida  o‘quvchi  yoshlarni  to‘garak 

mashg‘ulo’rlariga qiziqtirishning ijtimoiy pedagogik omillari

 

Respublika  uzluksiz  ta'lim  tizimida  muhim  bosqich  sanalagan  umumiy  o‟rta 

ta'limni  tashkil  etuvchi  muassasalar  yosh  avlodni  har  tomonlama  yetuk  qilib  voyaga 

yetkazishda  ustuvor  o‟rin  tutadi.  Ushbu  ta'liin  muassasalari  faoliyati  samaradorligiga 

erishish  esa  «Yuksak  ma'naviy  va  axloqiy  talablarga  javob  beravchi  yuqori  malakali 

kadrlar tayyorlash» sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. 

Maktabdan tashqari hamda umumiy o‟rta ta'lim muassasalari faoliyatlarini o‟zaro 

muvofiqlashtirish barkamol, malakali shaxsni tarbiyalashda ijobiy natijalarga erishishni 

kafolatlaydi.  Shu  sababli  maktabdan  tashqari  ta'lim  tizimida  umumiy  o‟rta  ta'lim 

muassasalari  bilan  o‟zaro  hamkorlikka  erishish  chora-tadbirlarini  belgilashga  alohida 

e'tibor qaratib kelinmoqda. Har ikki ta'lim inuassasalari faoliyatlarini o‟rganish, tahlil 

etish  ular  o‟rlasidagi  hamkorlikning  quyidagi  yo‟rialishlarda  yo‟rga  qo‟yish 

mumkinligini ko‟rsatdi: 

1.

 

O‟quvchilaming maktabdan bo‟sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish. 

2.

 

O‟quvchilaming qobiliyat va imkoniyatlarini to‟raqonli ro‟yobga chiqarish 

chora-tadbirlarini belgilash. 

3.

 

Ta'lim va tarbiya jarayonining nazariy manbalar bilan boyitilishiga erishish 

hamda metodik ta'mino‟rini yaxshilash. 

4.

 

Pedagoglar o‟rtasida o‟zaro tajriba almashilishini yo‟rga qo‟yish. 

5.

 

Turli mavzudagi ma'naviy-ma'rifiy tadbirlarni birgalikda uyushtirish. 

Mavjud manbalami nazariy jihatdan o‟rganish, ularda ilgari surilgan g‟oyalami tahlil 

qilish, pedagogik amaliyo‟rni bevosita kuzatish hamda tajriba ishlarini yo‟rga qo‟yish 

maktabdan tashqari  va  umumiy  o‟rta  ta'lim  muassasalari o‟rtasidagi hamkorlikning 

quyidagi shakllarda yo‟rga qo'yilishi kutilgan natijalar bera olishini tasdiqladi: ijodiy 

muloqotlar;  doimiy  harakatdagi  seminarlar;  pedagogik  o‟qishlar;  ilmiy  anjumanlar; 

amialiy 

treninglar; 

ta'lini 

niuassasalarida 

faoliyat 

yuritayotgan 

metodik 

birlashmalaming  qo'shma  yig‟ilishlari;  o‟zaro  pedagogik  faoliyatni  kuzatishlar, 

---

24 

 

nazariy va metodik adabiyotlar taqdimotlari. 

Umumiy  o‟rta  ta'lim  maktablarida  o‟quvchilarga  maktabdan  tashqari  ta'lim 

niuassasalari va ulaniing faoliyat yo‟nalishlari to‟g‟risida ma'lumotlami berib borish 

borasida katta imkoniyatlar mavjud. Umumiy o‟rta ta'lim muassasalarida o‟quvchilar 

o‟rtasida suhbat, davra suhbati, uchrashuv hamda ko‟rgazmalami tashkil etish asosida 

maktabdan  tasliqari  ta'lim  muassasalari,  ular  qoshida  taslikil  etilgan  to‟garaklar 

to'garak a'zolari tomonidan qo‟lga kiritilayotgan yutuqlar, o‟quvchilaming turli tanlov 

va  ko‟riklarda  ishtirok  etish  imkoniyatlari  haqida  batafsil  ma'lumotlar  berib  borish 

ularda mavjud bo‟lgan qiziqish va ehtiyojlami qondirish yo‟lida amaliy harakatlaming 

tashkil etilishiga turtki beradi. 

Maktabdan  tashqari  ta'lim  muassasalarida  ta'lim  olayotgan  o‟quvchilaming 

ijodiy ishlari ko‟rgazmasi, bolalar ijodiyoti markazlari a'zolari ishtirokida bayramlar, 

konsert  va  musobaqalaming  uyushtirilishi  ham  o'quvchilaming  ushbu  muassasalar 

faoliyatiga bo‟lgan qiziqishlarini yanada kuchaytiradi. 

Mustaqil  O‟zbekiston  Respublikasining  jahon  hamjamiyati  manilakatlari 

o‟rtasidagi  obro‟-e'tibori,  xalqaro  maydondagi  o‟mi,  iqtisodiy  qudrati  hamda 

intellektual  salohiyatini  ta'minlash  muhim  vazifa  bo‟lib,  bu  vazifani  anialga 

oshirislida  oila  muhim  rol  o'ynaydi.  Binobarin,  oilalar  mamlakat  istiqbolini 

yaratuvchi,  ertangi  yorqin  hayotini  ta'min  etuvchi  komil  insonni  tarbiyalab  voyaga 

yetkazishda ijtimoiy tarbiya maskani liisoblanadi. 

«Milliy  istiqlol  g'oyasi:  asosiy  tushuncha  va  tanioyillar»  risolasida  oilaning    jamiyat 

rivoji  hamda  shaxs  ma'naviyatini  shakllantirishdagi  roliga  yuqori  baho  berilib, 

quyidagilar qayd etiladi”. oila jamivat negizi bo‟lib, ko‟p asrlik mustalikam ma'naviy 

tayanchlarga  ega.  Milliy  mafkuramizga.  xos  bo'lgan  ilk  tushunchalar,  avalo,  oila 

muhitida singadi. Bu jarayon bobolar o‟giti, ota ibrati, ona mehri orqali amalga oshadi. 

Oiladagi  sog‟lom  muhit  sog‟lom  mafkurani  shakllantirishning  eng  muhim 

manbaidir. Jamiyatda har bir oilaning mustalikamligi, farovonligini, o‟zaro hurmat va 

ahillikni  ta'minlash-milliy  mafkurada  ko‟zda  tutilgan  maqsadlami  amalga  oshirishda 

---

25 

 

tayanch bo‟ladi». 

Insonning ijtimoiylashuvi, uning jamiyatdagi xulqiga eng samarali ta'sir etuvchi 

ijtimoiy institutlardan biri-oila sanaladi. Shu sababli juda qadinidanoq oilaning tarbiya- 

pedagogik  imkoniyatlarini  o‟rganish  ko‟plab  mutafakkirlar hamda  zamonaviy  olimlar 

e'tiborini o‟ziga tortib kelgan. 

To‟ralitar tuzum davrida oila umuniiy vazifani bajarish, ya'ni, shaxsni davlatga 

bo'ysundirish  vazifasini  hal  etishda  faqat  yordamchi  institut  sifatidagina  qatnashgan 

bo‟rib,  shu  sababli  oila  tarbiyasida  milliy  xususiyatlar  inobatga  olimnas,  aksincha, 

umumjamiyat  manfaatlariga  tayangan  holda  ish  ko‟rilar  edi.  Pedagogika  fani 

imkoniyatlari  esa  shaxsni  har  tomonlama  rivojlantirishga  emas,  balki  asosan  ta'lim 

muassasalari 

va 

bosliqa 

bolalar 

jamoalari 

faoliyatmi 

niarkazlashtirishga 

yo‟rialtirilgandi. 

O‟zbekistonda oila, uning ijtimoiy mavqei, shaxs kamolotini ta'minlashdagi o‟rni 

va  roli  masalalari  A.Q.Munavvarov,  M.Inomova.  OMusuimonova,  V.Karimova, 

O.Hasanboyeva, M.Xolmatova va boshqalar tomonidan batafsil o‟rganilgan. 

Maktabdan  tashqari  ta'lim  samaradorligini  oshirishda  qo‟shimcha  ta'lim 

muassasalari  bilan  oilalar  o‟rtasida  o‟zaro  hamkorlikni  qaror  toptirish  muhim 

ahamiyatga ega. Binobarin, ushbu hamkorlik mazmunida o‟quvchilaming shaxs sifatida 

shakllanishiga kuchli ta'sir etuvchi ijtimoiy va oilaviy tarbiya imkoniyatlari aks etadi. 

Shaxsni  har  tomonlama  kamol  toptirish,  uning  ichki  imkoniyatlari  va 

qobiliyatlarini  to‟ra  ro‟yobga  chiqarishga  alohida  e'tibor  qaratilayotgan  mustaqillik 

sharoitida  O‟zbekistonda  shaxs  individualligi  birlamchi  ahamiyat  kasb  eta  boshladi. 

Binobarin,  shaxs  omili  birlamchi  ekan,  uning  tarbiyasi  va  ijtimoiylashuvida  oilaning 

tarbiyaviy kuchidan samarali foydalanish tadbirlarini belgilash zanir. 

Binobarin, shaxs oila jamiyatning o‟zaro ta'sir modelining yo‟rialganligi to‟g‟ri hamda 

teskari aloqa xususiyatiga ega bo‟rib, ushbu aloqaning yagona maqsadi – komil insonni 

tarbiyalashga  yo‟naltirish  talab  etiladi.  Shaxs  ijtimoiylashuvini  ta'minlash  jarayonida 

oilaning  iqlisodiy  (ishlab  chiqarish)  imkoniyatlari  ustuvor  o‟rin  tutishi  tan  olinishi 

---

26 

 

kerak. Bu liolat anialiy faoliyatda boshlang‟ich, tayanch negizni qayta ko‟rib chiqish, 

oila va jamiyat o'rtasidagi o‟zaro aloqaning metodologik asoslari sirasida shaxs manfaati 

birlamchiligi tamoyilini o‟zgartirishga olib keladi. - 

«Shaxs  shakllanishiga  ta'sir  etishning  ijtimoiy-ruhiy  asosiga  ega  oila  jamiyatning 

ajrahiias  bo‟lagi  sifatida  ijtimoiy  vazifalanii  bajarish  bilan  .  birga  o‟ziga  xos 

xususiyatlarni  ham  aks  etadiki,  bunday  xislat  psixologik  qarama-qarshilik  hamda 

xarakterlar  to'qnasluividan  iborat  ijtimoiy  munosabatlardan  toliqqan  inson  organizmi 

ishchanlik  qobiliyatini  qayta  tiklash  uchun  zarur  bo'lgan  mo'tadil  iqlimni  hosil  qila 

oladi. Aynan shu tufayli inson oilada o‟zini erkin his etadm

1

 

Shaxs ijtimoiylashuvi bevosita oilada kechadi. Bosliqa ijtimoiy institutlar doirasida esa 

mazkur  ijtinioiylashuv  tobora  mustalikamlanib.  murakkab  xususiyat  kasb  etib  boradi. 

Biroq, shunga e'tibor berish zarurki, oilalar jamiyatning «beminnat xizmatchisi» sifatida 

maydonga chiqishi emas, balki jamiyat oilalarga har tomonlama yordam berishi, ulami 

qo‟llab-quwatlashi lozim. 

Ayni  vaqtda  ko'pgina  rivojlangan  xorijiy  mamlakatlar  (Fransiya,  Shveysariya, 

Avstriya, Gennaniya  va  boshqalar) ta'lim  tajribasida ijtimoiy  xizmat  doirasida  «bo‟sh 

vaqt tashkilotchisi» lavozimi joriy etilgan. Bo‟sh vaqt tashkilotchisi bo‟lgan mutaxassis 

«animator» (fran. «animer» - ilhomlantinnoq, faoliyatga undamoq ma'nosini bildiradi) 

deb  nomlanib,  uning  vazifasi  -oilalarga  ijtimoiy-pedagogik  va  psixologik  yordam 

ko‟rsatishdan  iborat.  Bo‟sh  vaqt  tashkilotchilari  guruhini  asosan  maktabdan  tashqari 

ta'lim muassasalarida faoliyat yurituvchi pedagoglar tashkil etadi. 

O‟zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  «Respublika  «Oila»  ihniy-amaliy  markazini 

tashkil etish to‟g‟risida»gi Farmoni hamda Respublika Vazirlar Mahkamasining 1998 

yilni «Oila yili» deb e'lon qilish to‟g‟risida»gi qaroridagi: «Har tomonlama jismoniy, 

ma'iiaviy va aql-zakovatli bolalar kamol topishi uchun shart-sharoitlar yaratish, ularda 

qat'iy bilimlar, erkin fikirlash ko‟nikmalarini shakllantirish, atrof-muhitning boyligi va 

xilma-xilligi,  jahon  madaniyati  bilan  keng  tanishtirish,  mustahkam  va  sog'lom  oilani 

shakllantirish uchun zarur sharoitlar yaratish, bolani tarbiyalash, jismoniy va ma'naviy 

---

27 

 

rivojlantirish masalalarini ijobiy hal etish maqsadga muvofiq ekanligi alohida ta'kidlab 

o‟tilgan. 

O‟zbekiston  Respublikasi  Xalq  ta'limi  vazirligi  tomonidan  tasdiqlangan 

«O‟quvchilami  tarbiyalashda  oila,  mahalla,  maktab  hamkorligi  Konsepsiyasi»da 

maktabdan  tashqari  ta'lim  tiziniini  rivojlantirishda  oila  imkoniyatlaridan  samarali 

foydalanish muhim ahamiyatga egaligiga alohida urg‟u berilgan. Mazkur hujjatda oila 

zimmasidagi vazifalar sirasida quyidagilar keltiriladi: 

-

 

oilada  sog‟lom  muhitni  yaratish,  milliy  rah  va  lurmush  tarzini  hisobga  olish, 

farzandlar  uchun  ota-ona  har  tomonlama  o‟mak  bo'lishi.  farzandlaming 

ota-onasiga,  Vataniga  muhabbat  tuyg'usini  shakllantirish,  o‟zaro  g‟amxo‟r 

bo'lishini ta'minlash; 

-

 

oilada  huquqiy  tarbiyani  yaxshilash,  oila  a'zolarining  o‟z  huquq  va  burchlarini 

anglab yetishlarini va ularga rioya qilishlarini ta'minlash; 

-

 

oilada  huquqiy  tarbiyani  yaxshilash,  oila  a'zolarining  o‟z  huquq  va  burchlarini 

anglab yetishlarini va ularga rioya qilishlarini ta'minlash; 

-

 

farzandlariga chuqur dunyoviy bilim asoslarini berish, ma'rifatli va ma'naviyatli 

kishilar bo‟lib yetishishlarini ta'minlash; 

-

 

bozor  munosabatlariga  mos  bo‟lgan  kasb-hunar  o'rgatish,  iqtisodiy 

tushunchalarni farzandlar ongiga singdirish; 

-

 

bolalaming ma'naviy barkamol va jismonan sog'lom bo‟lishlari uchun iqtisodiy va 

ijtimoiy muhitni yaratish; 

-

 

boalami  mustaqil  fikrlashga  o'rgatish,  istiqlol  g'oyalari  va  inilliy  lnafkuraga 

sadoqat rahida tarbiyalash; 

-

 

bolalaming  bo'sh  vaqtlarini  pedagogik  nuqtai  nazardan  kelib  chiqib  unumli 

taslikil qilish, ularga qo‟shimcha ta'lim berish: 

Amaliyotning ko'rsatishicha, maktabdan tashqari ta'lim muassasalarining oila bilan 

o‟zaro hamkorligi istiqbol shakllarini ishlab chiqish tajribasi alohida ahamiyatga ega, 

chunki  mashg‟ulotlami  erkin  tanlash  asosida  bola  shaxsini  erkin  ijodiy  rivojlantirish 

---

28 

 

maktabdan  tashqari  ta'lim  muassasalarining  xususiyati  sanaladi.  Shuningdek, 

maktabdan tashqari ta'lim tizimi pedagoglari ota-onalar tomonidan berilgan ma'lumotlar 

asosida o'quvchining fiziologik, psixologik va jismoniy jihatdan sog'lom bo‟lib voyaga 

yetishlari uchun g‟amxo‟rlik qiladilar.