|
Komponent - bu boshqa qismlar (quyi tizimlar, elementlar) bilan ma'lum munosabatlarga kirishadigan tizimning har qanday qismi.
Tizim elementi - bu tizimning muayyan funktsiyalarni bajaradigan va hal qilinayotgan muammo doirasida (tadqiqotchi nuqtai nazaridan) keyingi bo'linishga tobe bo'lmagan yagona aniqlangan xususiyatlarga ega bo'lgan qismidir.
Element, quyi tizim, tizim tushunchalari oʻzaro oʻzgaruvchan boʻlib, tizimni yuqori tartibli tizimning (metatizim) elementi, elementni esa chuqur tahlil qilganda tizim sifatida koʻrish mumkin. Har qanday quyi tizimning bir vaqtning o'zida va nisbatan mustaqil tizim ekanligi tizimlarni o'rganishning 2 jihatiga olib keladi: makro va mikro darajalarda.
Makrodarajada o'rganishda asosiy e'tibor tizimning tashqi muhit bilan o'zaro ta'siriga qaratiladi. Bundan tashqari, yuqori darajadagi tizimlarni tashqi muhitning bir qismi deb hisoblash mumkin. Ushbu yondashuv bilan asosiy omillar tizimning maqsadli funktsiyasi (maqsad), uning ishlash shartlari hisoblanadi. Shu bilan birga, tizim elementlari ularning yagona bir butunlikka tashkil etilishi, butun tizimning funktsiyalariga ta'siri nuqtai nazaridan o'rganiladi.
Mikro darajada tizimning ichki xususiyatlari, elementlarning o'zaro ta'siri tabiati, ularning xususiyatlari va ish sharoitlari asosiy hisoblanadi.
Tizimni o'rganish uchun ikkala komponent ham birlashtiriladi.
Tizim tuzilishi.
Tizimning tuzilishi deganda uzoq vaqt davomida, hech bo'lmaganda kuzatish oralig'ida o'zgarmagan barqaror munosabatlar to'plami tushuniladi. Tizimning tuzilishi tizim elementlari majmui boʻyicha munosabatlar tarkibi yoki shunga mos ravishda obʼyekt koʻrinishlarining xilma-xillik darajasi boʻyicha maʼlum darajadagi murakkablikdan oldinda turadi.
Bog'lanishlar - bu tizim elementlari (yoki quyi tizimlari) o'rtasida, shuningdek, atrof-muhit elementlari va quyi tizimlari bilan bevosita o'zaro ta'sirni amalga oshiradigan elementlar.
Aloqa tizimli yondashuvning asosiy tushunchalaridan biridir. Butun tizim aynan uning elementlari oʻrtasida bogʻlanishlar mavjudligi tufayli mavjud boʻladi, yaʼni, boshqa soʻz bilan aytganda, bogʻlanishlar tizimning ishlash qonuniyatlarini ifodalaydi. Aloqalar munosabatlarning tabiatiga ko'ra to'g'ridan-to'g'ri va teskari, namoyon bo'lish (tavsif) turiga ko'ra deterministik va ehtimollik bilan ajralib turadi.
To'g'ridan-to'g'ri ulanishlar asosiy jarayon yo'nalishi bo'yicha materiya, energiya, ma'lumot yoki ularning kombinatsiyalarini - bir elementdan ikkinchisiga berilgan funktsional uzatish uchun mo'ljallangan.
Fikr-mulohazalar, asosan, tizimdagi boshqaruv harakati natijasida tizim holatining o'zgarishini aks ettiruvchi axborot berish funktsiyalarini bajaradi. Qayta aloqa printsipining kashf etilishi texnologiya rivojlanishidagi ajoyib voqea bo'lib, juda muhim oqibatlarga olib keldi. Boshqarish, moslashish, o'z-o'zini tartibga solish, o'z-o'zini tashkil etish, rivojlanish jarayonlari teskari aloqadan foydalanmasdan mumkin emas.
1-rasm.Teskari aloqaga misol.
Teskari aloqa yordamida tizim (boshqaruv ob'ekti) chiqishidan signal (ma'lumot) boshqaruv organiga uzatiladi. Bu erda boshqaruv ob'ekti tomonidan bajarilgan ishlar to'g'risidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olgan ushbu signal ishning mazmuni va hajmini ko'rsatadigan signal bilan taqqoslanadi (masalan, reja). Haqiqiy va rejalashtirilgan ish holati o'rtasida nomuvofiqlik bo'lsa, uni bartaraf etish choralari ko'riladi.
Asosiy qayta aloqa funktsiyalari:
1. Belgilangan chegaralardan chiqib ketganda tizimning o'zi qiladigan narsaga qarshi harakat qilish (masalan, sifatning pasayishiga javob berish);
2. Buzilishlarni qoplash va tizimning barqaror muvozanat holatini saqlash (masalan, uskunaning ishlashidagi nosozliklar);
3. Tizimni barqaror muvozanat holatidan chiqarishga intiladigan tashqi va ichki buzilishlarni sintez qilish, bu buzilishlarni bir yoki bir nechta boshqariladigan o'zgaruvchilarning og'ishigacha kamaytirish (masalan, yangi raqobatchining bir vaqtning o'zida paydo bo'lishi uchun boshqaruv buyruqlarini ishlab chiqish va). mahsulot sifatining pasayishi);
4. Noto'g'ri rasmiylashtirilgan qonun bo'yicha nazorat ob'ektida nazorat harakatlarini ishlab chiqish. Masalan, energiya tashuvchilar uchun yuqori narxning o'rnatilishi turli tashkilotlar faoliyatida murakkab o'zgarishlarga olib keladi, ular faoliyatining yakuniy natijalarini o'zgartiradi, ishlab chiqarish va iqtisodiy jarayonni tahliliy iboralar yordamida tasvirlab bo'lmaydigan ta'sirlar orqali o'zgartirishni talab qiladi.
Turli sabablarga ko'ra ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarda teskari aloqaning buzilishi og'ir oqibatlarga olib keladi. Alohida mahalliy tizimlar rivojlanish va yuzaga kelayotgan yangi tendentsiyalarni idrok etish, uzoq muddatli rivojlanish va uzoq vaqt davomida o'z faoliyatini ilmiy asoslangan prognozlash, doimiy o'zgarib turadigan atrof-muhit sharoitlariga samarali moslashish qobiliyatini yo'qotadi.
Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning o'ziga xos xususiyati shundaki, ularda, qoida tariqasida, uzoq, bir qator oraliq bo'g'inlar orqali o'tadigan fikr-mulohazalarni har doim ham aniq ifodalash mumkin emas va ularni aniq ko'rish qiyin. Boshqariladigan o'zgaruvchilarning o'zi ko'pincha aniq ta'rifga ega emas va boshqariladigan o'zgaruvchilar parametrlariga ko'plab cheklovlar o'rnatish qiyin. Boshqariladigan o'zgaruvchilarning belgilangan chegaralardan tashqariga chiqishining haqiqiy sabablari ham har doim ham ma'lum emas.
Deterministik (qattiq) bog'lanish, qoida tariqasida, sabab va oqibatni aniq belgilaydi, elementlarning o'zaro ta'siri uchun aniq belgilangan formulani beradi. Ehtimoliy (moslashuvchan) bog'lanish tizim elementlari o'rtasidagi yashirin, bilvosita munosabatni belgilaydi. Ehtimollar nazariyasi ushbu munosabatlarni o'rganish uchun "korrelyatsiya bog'liqliklari" deb nomlangan matematik apparatni taklif qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
