Mavzu: Tindirgichlarni xisoblash

Mavzu:Tindirgichlarni xisoblash
Tindirgichlarning vazifasi. Daryodan suv irrigatsiya, suv ta’minoti va gidroenergetika ehtiyojlari uchun olinganda tindirgichlar o'matiladi. Irrigatsiya tindiigichlari bosh va taqsimlash kanallarini loyqa bosishini oldini oladi, energetika tindiigichlari esa gidraviik turbinalar parraklarini suvdagi yirik fraksiyali cho'kindMar bilan ishqalanib yedirib yuborishdan saqlaydi. Tindirgichlarda shuningdek, muz parchalari kanalga o'tib ketmasligi uchun ushlab qolinadi. Kanallar oldida ushlab qolinadigan cho'kindilar hajmi, ulaming tarkibi, kanallaming, gidromashinalarning tavsifi va boshqa sharoitlar cho‘kindilarga qarshi kurash strategiyasini aniqlab beradi. Odatda yirik cho'kindilar gidrouzel pastki befiga chiqarib tashlanadi. Ammo bir yeiga to'plangan zararli cho'kindilaming hamma fraksiyalarini chiqarib tashlash ko'p hollarda maqsadga muvoflq bo'lmaydi. Cho'kindilar to'liq tozalanganda kanallar yuvilishi mumkin, ya’ni kanallar deformatsiyalanadi va cho'kindilar bilan suv ikkinchi marta to'yinadi, bu esa maqbul bo'lmagan jarayondir. Cho'kindilarni ortiqcha tindirish ham zarar keltirishi mumkin: kanal tubini quyosh nuri qizdiradi, suv o'simliklari o'sadi va kanalning suv o'tkazish qobiliyati kamayadi. Tog' daryolarida, katta suv omborlarida ortiqcha tindirilgan suv, sug'orish maydonlarida tuproqning eroziyasini keltirib chiqarishi mumkin. Daryoning suv olish inshooti yaqin yerida joylashgan tindirgichlar bosh tindirgichlar, suv olish joyidan uzoqda bosh kanalda hamda taqsimlovchi kanallardagisi esa ichki tizimdagi tindirgichlar deb ataladi (9.4-rasm). Ulami to'g'onsiz va to'g'onli suv olishda qo'llaniladi. Tindirgichda va daryoda sathlaming tushishi l...l,5 m dan ortiq bo'lganda, tindirgichlarda cho'kkan cho'kindilarni uzluksiz yoki davriy gidraviik yuvish yo'li bilan tozalanadi.
Tindirgichlarga qo‘yiladigan talablar Tindiigichlarga qo‘yiladigan talablar himoyalanadigan obyektning tavsifiga bog‘liq. Oqimning umumiy loyqaligi 0,5 g/I dan oshmasa, eneigetik tindirgichlar qurilmaydi, lekin bunda quyidagi shart bajarilishi kerak: gidraviik turbinalarga oqim kiradigan yirik fraksiyali muallaq zarralar miqdori 0,2 g/I dan kichik bo‘lishi kerak. Odatda, bu 0,25 mm li qumdan yirikroq zarradir. Sug‘orish kanallaridagi tindirgichlarga qo‘yiladigan talablar, kanallaming transportlash qobiliyati bo'yicha aniqlanadi: tindiigiehdan chiqadigan oqim cho‘kindilari yuklamasi, kanal yoki kanallar tizimining tez-tez takrorlanadigan eng yomon sharoitlaridagi transportlash qobiliyatidan ortiq bo‘lmasligi lozim. Tindirgichda cho'kindilar cho'kishida nafaqat oqim loyqaligi kamayadi, balki fraksiya tarkibi ham o'zgaradi. Kanalda suv sarfi 1 m3/s dan kichik bo‘lganda oqimning transportlash qobiliyati S.X. Abalyans formulasi bo'yicha aniqlanadi:
Tlndirgichda cho‘kindilarni cho‘kish jarayoni Tindiigichda oqimning tindiiilish darajasi tindiigichdan chiqishdagi va unga kirishdagi cho'kindilar oqimi yuklamalari (pu)k/(pu)0 nisbati bo'yicha ifodalanadi. Uni tindiigichning muvofiq stvorlarida oqim loyqaligi nisbati bo'yicha ham ifodalash mumkin. Bu kanalga yo'l qo'yiladigan cho'kindilar zarralarining eng katta umak ni aniqlaydi. Tindirgichlarning loyqaligi va cho ‘kindilarning fraksion tarkibi o‘zgarishi Cho‘kindi tinishi jarayonida oqimning loyqaligi o‘zgarib boradi. Ma’lum bir sharoitlarda yirik zarralar cho'ka boshlaydi va bu cho'kindining muallaq fraksiya tarkibini hamda oqimni loyqaligini o‘zgarishiga olib keladi. Agar oqimda turbulentlashganlik bo‘lmasa, tubga cho‘kkan cho'kindi mayda fraksiyalarining bir qismini hisobiy yirik fraksiyalaming to'liq cho‘kishi vaqti bilan aniqlanadi. Bu fraksiya uchun (9.1-rasmga qarang) cho'kkan cho'kindimng bir qismi. sx = hl /h = l, ulaming cho'kish vaqti esa /, = h I ux ga teng. Ikkinchi va boshqa mayda fraksiyali cho'kkan cho'kindilaming bir qismi quyidagi ifoda orqali topilishi mumkin: Undirgichlammg turlari. Texnik adabiyotlarda irrigatsiya va gidroenergetika uchun juda ko'p tindirgich turlari ko‘rib chiqilgan. Ko'p hollarda tindirgich turi uning konstruksiyasini ishlab chiqqan muallif nomi bilan ataladi. Bulaming asosiy turlariga quyidagilar kiradi: 1) yirik fraksiyali cho'kindilarni cho'ktiruvchi davriy yuviladigan gidroenergetik tindirgich; 2) yirik fraksiyali cho'kindilarni cho'ktiruvchi uzluksiz yuviladigan gidroenergetik tindirgich; 3) mayda fraksiyali cho'kindilarni cho'ktiruvchi davriy tozalanadigan irrigatsiya tindirgichi; 4) ko'l tindirgichlar; 5) D.Ya. Sokolov va I.K. Nikitin tindiigichlari. Uzluksiz yuviladigan tindirgichlar konstruksiyalari ko'p ishlab chiqilgan. Ammo davriy yuviladigan tindirgichlar afzallikka ega bo'lgani sababli, ular amalda keng qo'llaniladi. Adabiyotlarda birinchi ikkita tindirgichlar qo'shimcha tavsiflarsiz nomlanadi. Qolgan boshqa turlar ichidan ulami ajratish uchun kelgusida ulami shartli energetik deb ataymiz. Faqat shunday holatlarda, yani so'z aynan shular haqida borayotgani aniq bo'lganda tindirgichlar davriy yoki uzluksiz yuvib turiladigan deb ataladi. Qo'yilgan shartlarga muvofiq suvning tindirilish darajasi bo'yicha tindirgich o'lchamlari ham aniqlanadi. Yirik fraksiyali cho'kindilarni cho'ktirish uchun mo'ljallangan bosh tindirgichlar uzunligi nisbatan uncha katta bo'lmaydi (100 m ga yaqin). Irrigatsiya tindirgichlarida esa mayda zarrali cho'kindilar cho'ktiriladi, ularda suvning tindirilish darajasi tindiigichdan keyin kanallaming transportlash qobiliyatidan kelib chiqqan holda qabul qilinadi, yaiii ortiqcha loyqa hisobga olinadi. Mayda fraksiyali zarralami cho'ktirish uchun katta uzunlikdagi tindirgichlar talab qilinadi, ularning uzunligi 3...4 km va ortiqroq bo'ladi. Bir va ko‘p kamerali tindirgichlar. Bir kamerali tindirgich — bu betonli yoki temir-betonli basseyn bo'lib, suv oqimini boshqarish uchun uning boshida va oxirida shlyuz-rostlagichlar o'matiladi (9.5- rasm,a). Yon devorlari vertikal yoki qiya shaklda bo'lishi mumkin. Tubi bo'ylama nishablikka ega. Davriy yuviladigan bir kamerali tindirgichning kamfchiligi yuvish vaqtida kanalga suv berilish to'xtatiladi, har qanday turdagi bir kamerali tindirgichni ta’mirlash davrida berkitiladi. Agar ekspluatatsiya sharoitlariga ko'ra kanalga suv berilish to'xtalishiga yo'l qo'yiladigan bo'lsa, u holda tindirgichga parallel bo'lgan aylanma kanal o'matiladi va yuvish vaqtida (davriy yuviladigan tindirgichlarda) u bo'yicha suv iste’molchiga uzatiladi. Tindirgjchlarning ishlashi rejimi. Bunda davriy yuviladigan tindiigichning eneigetik deb nomlangan faqat bir turi ко'rib chiqiladi, ammo u irrigatsiya sharoitlarida ham teng (baravar) qo'llaniladi. Tindirgichlar nisbatan 0,2...0,25 mm va yirikroq fraksiyali muallaq cho'kindilarni cho'ktirish uchun foydalaniladi. Bunday fraksiyali cho'kindilar mustahkamlanmagan ochiq gruntli kanallarda ketmaydi, shuning uchun tindirgich gidrouzelda yoki undan biroz uzoqda joylashtiriladi. Davriy yuviladigan tindirgichlar ikki taktda ishlaydi. Davomiyligi uzoq vaqt bo'lgan birinchi taktda, daryodan o'tadigan muallaq cho'kindilaming bir qismi cho'kadi va bir vaqtning o'zida tindirilgan suv iste’molchiga uzatiladi. Ikkinchi taktda tindirgichda cho'kkan cho'kindilar yuviladi, kanalga suv uzatilishi to'xtaydi. Shunday qilib, tindiigich ishlashining umumiy vaqti davomida bir takt ikkinchisini almashtiradi. Davriy yuviladigan tindirgichlami tozalash odatda gidraviik usulda, ya’ni yuqori tezlikdagi o'zi oqar suv oqimi yordamida amalga oshiriladi. Suv bilan yuvilgan cho'kindilar yuvilish qurilmasi orqali daryoga tashlanadi.