Mavzu: Til va tafakkur. Mentalingvistika. Reja

Mavzu: Til va tafakkur. Mentalingvistika.
Reja:

1. Til va tafakkur.

2. Til va tafakkurning bog‘liqligi haqidagi qarashlar.
3. Til va tafakkur birliklari.
4. Mentalingvistika va u o‘rganadigan masalalar.
Tayanch so‘z va iboralar; til, tafakkur, til birliklari, tafakkur birliklari, dialektik munosabat, tushuncha, so'z, fikr, hukm, gap, mentalingvistika.
Til – kishilar o‘rtasida, jamiyatda o‘zaro fikr almashishning muhim vositasi; tilshunoslikning asosiy o`rganish obyekti.
Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni o‘rganish va ishlatish qobilyatiga aytiladi. Til haqida juda ko‘p o`zbek va chet el olimlari o‘z fikrlarini bildirib o‘tganlar. Alisher Navoiy til haqida “ Odam tili bilan hayvonlardan imtiyozlidir. Uning tili orqali boshqa odamlardan afzalligi bilinadi ”.
Insoniyat bilan birga paydo bo‘lgan til uning hayotida eng muhim rolni o‘ynab kelgan va bundan keyin ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi. Til, eng avvalo, inson va uning tafakkuri shakllanishidagi zaruriy shartlardan biridir. Aniq nutqning paydo bo‘lishi insonning bilish, idrok qilish jarayonlarini tamoman o‘zgartirib yubordi. Til tufayli inson tafakkuri boyiydi, moddiy dunyodagi narsa va predmetlarni ongi orqali idrok qilish, ular ustidan mulohaza, ularga oid fikrlarini so‘z bilan ifodalash imkoniga ega bo‘ldi. Til ilk boshidan e’tiboran hech bir narsa bilan almashtirib bo‘lmaydigan xizmatni, ya’ni inson tafakkurida umumlashtiruvchi vazifani bajarib keladi.
Tafakkur – obyektiv borliqning tasavvur, tushuncha va muhokamadagi faol in’ikosi jarayoni, insonning fikrlash qobilyati; fikrlash degan ma’noda keladi. Til va tafakkurning o'zaro munosabati masalasi fanda uzoq tarixga ega.
Bu masalaga doir munozaralarda «Til va tafakkur bir narsami yoki ular o‘zaro bog‘langan, boshqa-boshqa narsalarmi?», «Til va tafakkur doimo o‘zaro bog‘langanmi yoki tafakkur tilsiz, til tafakkursiz zuhur etadimi?, «Agar til va tafakkur alohida-alohida hodisalar bo‘lib, ular o'zaro bog‘langan bo‘lsa, fikrlash jarayonida tilning, so‘zlash jarayonida tafakkurning roli qanday?», «Til va tafakkuming bog‘liqligi nimalarda ko‘rinadi?» kabi savollar doirasida munozaralar bo‘lgan.
Til va tafakkur masalalari nihoyat darajada murakkab jarayon bo‘lib, u tilshunoslikdan tashqari falsafa, mantiq, psixologiya, fiziologiya fanlari bilan bevosita aloqadordir. Abu Ali ibn Sinoning til haqidagi ta’limoti mantiqiy nuqtayi nazarga asoslanadi. Uningcha, fikr belgisi haqidagi ta’limot til haqidagi ta’li- motdir. U tilni tabiiy va sun'iy tillarga bo‘ladi. Tabiiy til tafakkur belgisi sifatida Ibn Sino tomonidan har tomonlama o‘rganilgan. Ibn Sino ta’kidlashicha, fikr va nutq, til va tafakkur o‘rtasida doimiy aloqa mavjud.

Alisher Navoiy «Muhokamat ul-lug‘atayin» asarida til va tafakkur to‘g‘risida ham fikr yuritadi. Uning fikricha, til tafakkurning ifoda qurolidir. Kishining ko‘ngli (fikri) daryodir, so‘z esa dur, so‘zlovchi g‘avvosdir. Dur xilma-xil bo‘lgani singari, so‘z ham har xil bo‘ladi. Bundan ko‘rinadiki, Alisher Navoiy til va tafakkurni bir-biridan ajratmaydi, balki ularni uzviy birlikda oladi.

¹Til sof belgilar sistemasidir. Ferdinand de Sossyur “ Til tafakkurni ifoda qiluvchi belgilar yig’indisidan iboratdir “, - deb aytgan.
V.Humbolning 1820-yilda Berlin akademiyasida «TiIlar taraqqiyotining turli davrlarida ularni qiyosiy-tarixiy o‘rganish haqida» mavzusidagi ma‘ruzasi uning tilga oid dastlabki tadqiqoti bo‘lib, unda til haqida alohida, mustaqil fan yaratish zarurligi g‘oyasini o‘rtaga tashlaydi va uni asoslab beradi. Shuningdek, olim ma‘ruzasida qarindoshli va qarindosh bo'lmagan tillarning tipologik qiyosiy grammatikasini yaratish tarafdori bo'lib chiqadi. U o‘zigacha bo‘lgan, ya'ni har bir tilning o‘ziga
xosligini, mustaqilligini tan olmaydigan, barcha dunyo tillarini tayyor mantiqiy jadvallarga majburan kiritishga intiluvchi deduktiv umumiy grammatikani - Por Royal grammatikasim inkor qiladi. V Humboldt turli tillardagi aynan bir tushunchani - fikrni ifoda etishning, yetkazishning turlicha usullarini aniqlashga intiladi. “Tilsiz tafakkur, tafakkursiz til bo‘lmaydi”,- deydi Humbolt.
V.Humboldt hayotining oxirgi yillarida o‘zining eng muhim uch tomli «Yava orolidagi kavi tili haqida» nomli salmoqli asari ustida ish olib boradi. Bu asar uning vafotidan so‘ng akasi A. Humboldt tomonidan 1836-1840-yillarda nashr qilindi.
Ishning kirish qismi «Inson tili tuzilishining har xilligi va uning inson naslining ma'naviy taraqqiyotiga ta’siri» deb nomlanib, turli tillarga, jumladan, 1859-yilda esa rus tiliga tarjima qilinadi.
V.Humboldt aynan mana shu asarida, ayniqsa, uning kirish qismida o'zining tilga bo'lgan nazariy-falsafiy qarashlarini mukammal bayon etadi.
V.Humboldt tilni mukammal o‘rganishda, unga xos belgi- xususiyatlarni, boshqa hodisalar bilan aloqasini, o‘ziga xosligini aniqlash va ochishda antinomiya metodini, ya'ni o‘zaro zid, qarama- qarshi qo‘yish usulini qo‘llaydi. U ushbu usul orqali tilga xos xususiyatlarni, uning eng muhim jihatlarini birma-bir bayon etadi. Shuningdek, til nazariyasi haqidagi mukammal ta'limotlarni, g‘oyalarni yaratadiki, bu ta'limot va g‘oyalar nazariy tilshunoslikning taraqqiyotida yangi-yangi qarashlarni ochishda xizmat qildi. Til va tilga yondosh hodisalarning, til bilan bevosita aloqador, bog‘liq jarayonlarnmg o‘zaro dialektik munosabatda ekanligi ma'lum bo‘ldi.
Xullas, V. Humboldtning tilni o‘rganish jarayonida belgilagan, qayd etgan antonomiyasi - til hodisalariga dialektik zidlik asosida yondashishi jahon tilshunosligi lisoniy tafakkur taraqqiyotida juda katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Til va tafakkurning o‘zaro bog‘liqligini Humboldt ular bajaradigan vazifalar hamohangligida ko‘radi, zero, til ham xuddi tafakkur singari ijodiy jarayondir.
V.Humboldtning til va tafakkur antinomiyasi haqidagi qarashlariga ko'ra, til tafakkursiz, tafakkur esa tilsiz mavjud emas. Biri ikkinchisini taqozo qiladi, talab qiladi. Inson hayotida, insonning lisoniy va aqliy faoliyatida til va tafakkur alohida, yakka holda mavjud emas, ular birgalikda, o‘zaro bog‘liqlikda «yashaydi», insonga xizmat qiladi. Ayni vaqtda ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Demak, bundan til va tafakkurning dialektik munosabati - o‘zaro ajralmasligi, bog‘liqligi va shu bilan birga ichki zidligi, qarama-qarshiligi g‘oyasi kelib chiqadi. Tilning (tovushning) moddiyligi, tafakkurning esa psixik hodisaligi ma’lum bo‘ladi.
V.Humboldt til va tafakkurning bog‘liqligi haqida fikr yuritar ekan: «Til oddiy tafakkur quroli bo‘lib qolmasdan, balki tafakkurni tarkib toptiruvchi organdir. Aqliy faoliyat nutq tovushi vositasida moddiylashadi va hissiy idrok manbaiga aylanadi», - deb yozadi.
Til va tafakkurning dialektik birligi, ajralmasligi birining ikkinchisisiz mavjud emasligida, biri, tabiiy ravishda, ikkinchisini talab qilishida, biri ikkinchisi orqali namoyon bo‘lishida; ularning dialektik zidligi, ichki qarama-qarshiligi esa tilning moddiy, «tashqi» hodisaligida, tafakkurning esa ruhiy, «ichki» hodisaligida ko‘rinadi, ya’ni til ham, tafakkur ham muayyan bir butunlikning o‘zaro ajralmas va ayni vaqtda o‘zaro zid, qarama-qarshi ikki tomonidir. O‘z davrining buyuk tilshunosi A. Shleyxer «Qiyosiy-lisoniy tadqiqotlar» va «Nemis tili» asarlarida til va tafakkurni dialektik munosabatda olib, tilni «talaffuz qilingan tovushlar orqali fikr ifodalash» deb ta’riflaydi. «Til bu fikming tovush orqali ifodalanishidir», - deb yozadi u. Ayni fikrlardan til va tafakkurning o‘zaro bog‘liqligi, «bir butunligi», ajralmas munosabatda ekanligi, shuningdek, tovushning moddiy hodisa sifatida til va nutqning materiali, moddiy asosi, moddiy «quvvati» ekanligi kabi fikrlar, xulosalar kelib chiqadiki, bu o‘z davri uchun yuksak, ilg‘or g‘oyalar edi.
Til va tafakkur munosabati masalasi A.A.Potebnya ta‘limotining bosh g‘oyasi hisoblanadi, uning asarlarida markaziy o‘rinni egallaydi. A.A.Potebnya til va tafakkur munosabatiga to‘xtalar ekan, fikning hosil bo'lishi va o‘zining ifodasini topishi, voqelikka aylanishi faqat til yordamida, til materialida yuz berishini ko‘rsatadi. Shuningdek, u tilning faqat tafakkur - fikrlash jarayoni bilangina emas, balki umuman inson psixikasi bilan bog‘liqligini qayd etadi.
Olim o‘zining lisoniy qarashlarida, ta‘limotida tilshunoslik fanining murakkab va muhim masalalari haqida chuqur fikr yuritib, tilshunoslikdagi psixologizm oqimining vakillaridan farqli holda til va tafakkurni o‘zaro bog‘liq holda oladi, ularning birini ikkinchisidan ajratmaydi. Ayni vaqtda mantiqiy va lisoniy kategoriyalarning ham o‘ziga xosligini ta‘kidlaydi.
Yuqoridagi talqin va qarashlardan anglashiladiki, til yordamida kishilar fikr almashadilar, o‘z istaklarini, hissiyotlarini ifoda qiladilar. Demak, til tafakkur bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, fikrni moddiylashtiradigan, aniqlashtiradigan, kishilarning fikr almashishlarini ta’minlab beradigan quroldir.
Til va tafakkur bir-birini taqozo etadigan ajralmas hodisadir. Tilsiz tafakkur bo‘lmaganidek, til ham tafakkursiz bo‘lmaydi. Tafakkur mavjud, voqelikning, borliqning tasavvur, tushuncha va muhokamadagi faol in'ikos jarayoni, insonning fikrlash qobiliyati; fikrlash, o‘ylash, fikr yuritish, muhokama tushunchalarini anglatadi.
Tafakkur inson oliy nerv (asab) tizimining (bosh miyaning) faoliyati bo‘lib, so‘z, so‘z birikmalari va gaplarda, ya’ni tilda o‘z ifodasini topadi. Tafakkurning moddiy qobig‘i tildir. Shunday ekan, tafakkur bilan til birini ikkinchisidan ajratib bo‘lmaydigan dialektik birlikni tashkil etadi. Lekin ayrim tilshunoslar, jumladan, N.Y.Marr til bilan tafakkurni ajratib qo‘yadi. U shunday yozadi: «Bo‘lajak til tabiiy borliqdan holi bo‘lgan, texnikada o‘sib borayotgan tafakkurdir». Uningcha, go‘yo kishilar kelajakda o‘z qobig‘idan holi bo‘lgan tafakkur bilan ish ko‘raverar emish. Bu til va tafakkur munosabatini buzib talqin qilish edi. Oradan uzoq vaqt o‘tsa-da, Marr fikrining ro'yobga chiqmagan ham buning yorqin isbotidir.
Ong amalda til shaklida mavjud, demak, til materiallarisiz fikr shakllanmaydi. Bu hol fikrni til bazasidagina o‘rganishni taqozo qiladi. Shuningdek, tafakkur ham, til ham borliqdagi narsa-buyum va hodisalar bilan bevosita munosabatda bo‘ladi. Garchi til va tafakkur bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan ajralmas birlikni tashkil qilsa- da, ularni aynan bir hodisa deb tushunish ham noto‘g‘ridir.
Til fonetika, grammatika qonunlari asosida tashkil topgan tovushlar tizimi sifatida mavjud bo‘lgan material - hodisa bo‘lsa, tafakkur mavjud borliqning inson miyasida aks etishning oliy shakli sifatida ideal hodisadir. Til qonunlari bilan tafakkur qonunlarining tuzilishi va rivojlanish xususiyatlari ham bir xil emas. Tilning qurilish qonunlarini grammatika fani o'rganadi. Tafakkur qonunlari va birliklari (tushuncha, hukm) esa mantiq (logika) fanida o‘rganiladi. Xullas, til bilan tafakkur bir-biridan ajralmasdir. Lekin til va tafakkurni bir hodisa deb tushunish qanchalik xato bo‘lsa, ularni bir-biridan ajratish ham shunchalik xatodir. Til fikrning shakllanishida bevosita ishtirok etuvchi hodisa va vosita hamdir. Rus fiziologi I. P. Pavlovning fikricha, insonning fikrlash jarayonida tilning ahamiyati katta va fikrlar til orqali amalga oshirilishi mumkin.
Pavlov ta’limoti bo‘yicha inson obyektiv borliqni ikki xil yo‘1 bilan qabul qiladi:
a) narsa-buyum va hodisalarning kishining sezish organlariga (eshitish, sezish, ko‘rish) bevosita ta’siri -birinchi signal sistemasi orqali;
b) so‘zlarga ta’siri - ikkinchi signal sistemasi orqali.
Ikkinchi signal sistemasi I. Pavlov fikricha, til tushunchasi bilan teng bo‘lib, obyektiv borliqni bilishda muhim ro‘1 o‘ynaydi.
Birinchi signal sistemasi ham hayvonlarga, ham insonlarga xos bo‘lsa, ikkinchi signal sistemasi esa faqat insonga xosdir. Demak, obyektiv borliqni o‘rganishda tilning tafakkur vositasi sifatidagi roli nihoyatda buyukdir.
Til va tafakkur o‘zaro bog’liq, ammo ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga, jihatlarga ham ega. Til tafakkur bilan bevosita bog’langan. Tilni tafakkursiz, tafakkurni tilsiz rivojlantirib bo‘lmaydi.
Inson tafakkur vositasida tabiat va jamiyatdagi narsa-hodisalarning o‘xshash va farqli tomonlarini ajratadi, ularni taqqoslaydi, tahlil va sintez qiladi. Bular til vositasida reallashadi, kishilar uchun tushunarli bo‘ladi.
Til kishilik jamiyatida eng muhim aloqa vositasi sifatida xizmat qiladigan qurol bo‘lib, uning yordamida kishilar fikr almashadilar, o‘z istaklarini, hissiyotlarini, kayfiyatlarini ifoda qiladilar. Demak, til tafakkur bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, fikrni moddiylashtiradigan, reallashtiradigan, kishilarning fikr almashishlarini ta‘minlab beradigan quroldir.
Til bo‘lmasa, jamiyat a'zolari orasida ijtimoiy aloqa va munosabat ham, odamlar yashayotgan jamiyatning o‘zi ham bo‘lmas edi. Til vositasida bir-birimizning fikrimizni anglaymiz, kundalik ishlarimizni olib boramiz, narsa va hodisalarning mohiyatini chuqurroq bilib olamiz. Bu jarayon tafakkur yordamidagina amalga oshiriladi. Insonning amaliy faoliyati tafakkursiz kechmaydi. Til tafakkur bilan mustahkam bog‘liq bo‘lib, fikni moddiylashtiradigan, kishilaming fikr almashishlarini ta’minlab beradigan quroldir. Shu jihatdan til va tafakkurni bir-biridan ajratib bo‘lmaydigan dialektik birlik deb qarash lozim.
Til abstrakt, umumlashma tafakkurning amalga oshishi va mavjud bo‘lishi uchun asosiy vositadir.
Til va tafakkur dialektik aloqada, dialektik birlikdadir. Bu shakl va mazmun munosabatiga ham aloqador. Mazmun qanchalik chuqur va to‘g‘ri bo‘lsa, shakl shunchalik ixcham bo'ladi. Mazmun qanchalik hayotiy bo‘lsa, shakl shuncha aniq bo'ladi. Mazmun qanchalik aktual bo‘lsa, shakl shunchalik tushunarli bo‘ladi.
Umumiylik tafakkurning o‘ziga xos belgilaridan biri hisoblanadi. Bu umumiylik buyum va hodisalar turlarining muhim belgilariga, mohiyatiga asoslanadi. Ana shunday umumlashtirish xususiyati tilda ham, so‘zda ham mavjud.
Gnoseologik muammo bilan shug'ullanuvchi olimlarning diqqat markazida til va mantiqning o‘zaro munosabati masalasi turadi. Ilmiy tadqiqotning metodologiyasiga bog‘liq holda til kategoriyasi va mantiq kategoriyalari o‘zaro chog‘ishtiriladi, tenglashtiriladi yoki qarama-qarshi qo‘yiladi.
Grammatik kategoriya bilan mantiqiy kategoriya orasidagi munosabat ham murakkabdir. Grammatik kategoriyalarni mantiqiy kategoriyalarga, mantiqiy kategoriyalarni grammatik kategoriyalarga bo‘ysundirish yoki ularni qorishtirish mumkin emas. Mantiqiy kategoriyalar til vositalari orqali ifodalangan grammatik kategoriyaga aylanadi.
Til va tafakkurning aloqasi masalasiga gnoseologik asosda yondashuv so‘z va tushuncha, gap va hukm haqida ilmiy izlanish olib borishga sabab bo‘ldi. Til va tafakkur dialektik birlikdir. Tilni tushuncha bilan bog‘lab tekshirish, tilning o‘z xususiyatlarini tashlab, uning qonunlarini to‘la ravishda tafakkur qonunlari bilan o‘lchash, ularni tenglashtirishi emas.
Til bilan tafakkur, gap bilan mantiqiy hukm to‘la teng kelmaydi. Buni A.A.Potebnya ham ta'kidlaydi: «Grammatik gap mantiqiy hukm bilan butunlay teng va parallel emas».
Tafakkurning moddiy qobig’i tildir. Shunday ekan, tafakkur bilan til, birini ikkinchisidan ajratib bo‘lmaydigan dialektik birlikni tashkil etadi.
Hukm tafakkurning borliqni bilish shakllaridan bo‘lib, unda predmet, hodisa kabilarning belgilari tasdiq yo inkor yo‘li bilan ifodalanadi. Belgining predmetda borligi yoki yo‘qligini, unga xosligi yoki xos emasligini tasdiqlash yoki inkor qilish bilan predmetlarming o'xshashligi yoki farqi ko‘rsatiladi. Fikrning hukmdan tashqari so'rash va undash shakllari ham mavjud. Til va tafakkurning bir-biri bilan bog‘liqligi fikrning til orqali ifodalanishidangina iborat emas. Tafakkurning o‘zi til bazasida tug‘iladi, fikr tilsiz yashamaydi. Bundan tilning tafakkur bilan, gapning fikr bilan o‘zaro bog‘iqligi anglashiladi.
Tafakkur subyektning faoliyati bo‘lishi bilan birga, borliqning - predmet, hodisa va boshqalarning in’kosidir, obrazidir. Borliqning bu in’ikosi til orqali, uning bir parchasi - gap orqali ifodalanadi.
Til bilan tafakkur, grammatika bilan mantiq bir-biriga bog‘liq, lekin ularning har bir o‘z xususiyatlariga ega. Mantiqiy va grammatik kategoriyalar bir-biri bilan aloqador, lekin ular doim bir- biriga mos kela bermaydi.
Tashqi dunyoning kishiga ta’siri uning miyasida gavdalanadi. Shuning uchun ham kishilar tabiatdagi voqealar, hodisalar haqida ma’lum bir tafakkurga ega bo‘lar
ekanlar, uni faqat til orqali ro‘yobga chiqaradilar va bu haqda boshqalar bilan aloqa bog‘laydilar, fikrlashadilar.
Til va tafakkurning eng muhim elementi ichki nutq hisoblanadi. Ichki nutq inson ongi va aqliy faoliyatining asosiy, universal qurolidir, unda fikr va til birgalikda tafakkurning nutq mexanizmini harakatga keltiradi. Ichki nutq inson ongining muhim omillaridan biridir.
Ichki nutqni tekshirish jarayonida tilshunoslik bilan psixologiya fanlarini bir-biriga uzviy bog‘laydigan yangi fan - psixolingvistika paydo bo‘ldi.
Inson ma’lum tajriba va qoidalar yordamida cheksiz miqdorda yangidan-yangi jumlalarni yaratish qobiliyatiga ega. Psixolingvistika fanining asosiy maqsadlaridan biri ana shu qobiliyatning tabiatini va rivojlanish qonuniyatlarini ilmiy o‘rganishdir. Shuningdek, bu fan tilning real psixik birligi muammosi, nutq hosil qilish modeli: nutq madaniyati, nutq patologiyasi, fikr va nutq o‘rtasidagi o‘zaro munosabat, nutq genezisi yoki nutqning paydo bo‘lishi kabilarni o‘rganadi.
Til va millat, til va xalq, til va shaxs, til va tafakkur, til va jamiyat kabi tushunchalar bir-biridan ajralmas, bir-biriga ma’no jihatdan bog‘langan bo‘lishi bilan birgalikda, shu o‘rnida bir-birini boyitib, to‘ldirib boruvchi hodisalardir.
Kishilar til yordamida fikr almashadilar. Til tafakkur bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, fikrni moddiylashtiradigan, reallashtiradigan vositadir. Fikr faqat til orqali reallashadi va tilsiz fikr mavjud bo‘la olmaydi.
Tafakkur inson oliy nerv sistemasining faoliyati bo‘lib, tilda o‘z ifodasini topadi. Uning moddiy qobig‘i tildir. Ong amalda til shaklida mavjud. Demak, til materiallarisiz fikr yuzaga chiqmaydi. Til bilan tafakkur bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan ajralmas birlikni tashkil qilsa ham, ular bir xil hodisa emas. Til bilan tafakkur murakkab qarama-qarshiliklarga boy bo‘lgan dialektik birlikni tashkil etadi.
Til- fonetika, grammatika qonunlari asosida tashkil topgan material hodisa bo‘lsa, tafakkur borliqning inson miyasida aks etishining oliy shakli sifatida ideal hodisadir. Tilning qurilish qonunlari grammatikada o‘rganilsa, tafakkur qonunlari va birliklari logikada o‘rganiladi. Ularni bir-biriga qorishtirish mumkin emas.
Til bilan tafakkurning aloqasini va shunga bog‘liq masalalarni o'rganuvchi tilshunoslik bo‘limi mentalingvistika (lot. mens, menlis - ong, tafakkur + lingvistika) deb ataladi.
Tafakkurning moddiy qobig’i tildir. Shunday ekan, tafakkur bilan til, birini ikkinchisidan ajratib bo‘lmaydigan dialektik birlikni tashkil etadi. ²
Til va tafakkur o‘zaro bog‘liqdir. Shunchalik bog‘liqki, hatto ko‘pgina olimlarga ular bir-biridan aniq farqlanmaydigan sintetik hodisa sifatida ko‘rinadi. Shuning uchun ular til va tafakkur haqida emas, balki til-tafakkur haqida gapirishni lozim ko‘radilar. Til bilan tafakkurning o‘zaro munosabati tilshunoslikda ham, falsafada ham eng muhim va murakkab muammolardan biridir. Bu muammo fanda anchagina o‘rganilgan va unga doir ko‘plab monografik tadqiqotlar nashr qilingan. Ularda til bilan tafakkurning o‘zaro dialektik bog‘liqligi, birining ikkinchisisiz mavjud bo‘lmasligi, o‘zaro munosabatda amal qilishi dalillar bilan yoritib berilgan.
Tafakkur inson oliy nerv (asab) tizimining (bosh miyaning) faoliyati bo‘lib, so‘z, so‘z birikmalari va gaplarda, ya’ni tilda o‘z ifodasini topadi.
Tafakkurning moddiy qobig‘i tildir. Shunday ekan, tafakkur bilan til, birini ikkinchisidan ajratib bo‘lmaydigan dialektik birlikni tashkil etadi...
Til bilan tafakkur o‘zaro dialektik bog‘liq bo‘lgani holda, ularning har biri o‘zlariga xos xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi.
Demak, til bilan tafakkur o‘rtasida nihoyatda murakkab munosabat mavjud. Asosan ana shuning uchun bu munosabat tilshunoslik tarixida ham, falsafa tarixida ham eng muhim muammolardan biri hisoblanib kelindi.
Til, ko‘pchilik tomonidan qayta-qayta ta’riflanganidek, kishilarning o‘zaro fikriy aloqa vositasidir. Tafakkur esa obyektiv borliqni va voqeani kishi miyasida aks ettirishning yagona va oliy darajali shaklidir. Shuning uchun tafakkur moddiy dunyoning kishi tomonidan bilib olinishida, aks etishida ideal jarayon sifatida xizmat qiladi. Bu o‘rinda tafakkur kishining amaliy faoliyatiga asoslanadi. Shuning uchun uning shakllanishida, gavdalanishida va amal qilinishida moddiy negiz kishining miyasi hisoblanadi.
Tafakkur bilish quroli sifatida kishining ong shaklidir, ijtimoiy jihatdan ongning birinchi darajali tarkibiy qismidir. Ayni vaqtda tafakkur kishining ijtimoiy va amaliy faoliyati tufayli tarixiy va mantiqiy ma’noda yana ijtimoiy ongga aylanadi. Har qanday g‘oyaviy hodisa kabi tafakkur ham obyektiv va moddiy hodisa tufayli amal qiladi. Bunday obyektiv va moddiy qobig‘ tildir.

Bu jihatdan til bilan tafakkur birini ikkinchisidan ajratib bo‘lmaydigan, o‘zaro ziddiyatli va bir-biriga aks ta’sir ko‘rsatuvchi dialektik birlikni tashkil qiladi. Ammo bu birlikni ba’zi olimlar boshqacha tushunganlar: ular til bilan tafakkurni tamoman birday hisoblab, aql tildan iboratdir deb ta’kidlaganlar. Masalan, nemis faylasufi tilshunosi V.Gumboldt ta’rificha, til bir butun ruhdan iborat. Shuning uchun u ruh qonunlari asosida taraqqiy qiladi. Demak, tilning istiqboli ruhning istiqboliga bog‘liq.“Til xalq ruhining tashqi ko‘rinishidir, - degan edi V.Gumboldt, -xalqning tili uning ruhidir, xalqning ruhi esa uning tilidir – bularda boshqa qandaydir ikki narsaning bir-biriga bunchalik o‘xshashligini tasavvur qilish qiyin. Ularning qanday qilib yagona va idrok qilib bo‘lmaydigan mansabga birlashib ketishi biz uchun tushunarli bo‘lmay qolmoqda. Bularning qaysi biri muhimroq, kattaroq ahamiyatga ega ekanligini aniqlashga urinmasdan, xalqning ruhida tillardagi xilma-xillikning real-hal qiluvchi tamoyilini va haqiqiy sababini ko‘rishimiz kerak. Chunki xalqning ruhi hayotiy va mustaqil hodisa hisoblanadi, til esa unga tobe’dir”.

Yoki akademik N.Ya.Marr ham o‘z ta’limotida til bilan tafakkurni bir-biridan ajratib qo‘yar edi. “Til, - degan edi N.Ya.Marr, - tovushlarda zuhur etgani uchungina mavjuddir. Tafakkur zuhur etmasdan ham amal qilaveradi... Til (tovush tili) o‘z vazifalarini fazoni so‘zsiz engayotgan eng yaxshi ixtirolarga topshiriq boshladi, tafakkur esa o‘zining o‘tmishda to‘plagan va foydalanmayotgan boyliklari hamda yangidan to‘planganlari tufayli tobora yuksalib boyliklari hamda yangida to‘planganlari tufayli tobora yuksalib bormoqda va tilni tamomila iste’moldan chiqarib, uning o‘rnini bosadigan bo‘lib bormoqda. Bo‘lajak til-tabiiy materiyadan xoli bo‘lgan, texnikada o‘sib borayotgan tafakkurdir.”
Hech qanday til, hatto har holda tabiat mezonlariga bog‘liq bo‘lgan tovush tili ham tafakkurga bardosh berolmaydi. Bu mutlaqo noto‘g‘ri ta’limotdir. Chunki til va tafakkurning dastlabki unsurlarini yuzaga keltiruvchi, ayni vaqtda yuzaga kelishini rag‘batlantiruvchi, dastlabki unsurlarini yuzaga chiqaruvchi, omillar, qo‘zg‘atuvchi sabablar bir vaqtda va bir xil muddatda shakllangan, keyingina o‘sha unsurlarning o‘zaro aks ta’sir qonuni asosida rivojlana borishi bilan to‘la ma’nosidagi til va tafakkur shakllangan. Ular, ya’ni til va tafakkur shundan buyon o‘zaro aks ta’sir qonuni asosida rivojlanib insoniyat oldidagi vazifasini to‘la bajarib kelmoqda. Bundan keyin ham shunday bo‘laveradi.
Ammo til bilan tafakkuri bir-biridan ajratgan holda talqin qilish,tushintirish darslik qo‘llanmalarda ham va ular orqali ta’lim jarayonida ham o‘z aksini topdi. Masalan: ”Til ayrim kishida mustaqil ravishda mavjuddir” . “Til har bir ayrim kishida mustaqil tartibida mavjuddir”
Til birliklari va mantiqiy tushunchalarining o‘zaro munosabati. Tafakkur til bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, u bilish jarayoni sifatida o‘zini yakka shaxsning nutq faoliyatida ko‘rsatuvchi real jarayonidir. Ijtimoiy ong sifatida esa u o‘zining mavjud bo‘lish shakliga muayyan tillarda ega bo‘ladi. Demak,til va tafakkurning ijtimoiy tabiati ichki tomondan bir xildir. Tilning vazifasini ikki tomonlama vazifaning birligisiz tassavur qilib bo‘lmaydi:til bir vaqtning o‘zida ham fikrlash va bilim natijasini nutq faoliyatida saqlash uchun vositadir,ham fikrlash jarayonining o‘zi uchun vositadir. Bu jarayonning nutq shaklida seziladigan va akustik holatdir. Demak, til yordamisiz fikr shakllanmaydi, tafakkur amaliyoti sodir bo‘lmaydi.
Tafakkur voqelikning tushuncha, hukm va xulosada oliy shaklda makon va zamon bilan bog‘liq holda aks etishidir. U o‘zining barcha xaqiqiy natijalari bilan kishi miyasidagi g‘oyaviy nusxasi va obrazidir. Tafakkurning asosiy masalasi uning chinligi masalasidir. Til esa voqelikning inkosi emas,balki fonetika morfologiya, sintaksis va boshqa shu kabilarning qonunlari asosida uyushgan murakkab tizimidir. Tafakkur voqelikni ma’naviy – g‘oyaviy holatda aks ettiradi, uning qonunlarini tanib biladi va kishining amaliy faoliyati tufayli moddiy dunyo haqida bilim hosil qiladi. Til tafakkurni moddiy shaklda yuzaga chiqaruvchi vosita sifatida nutq tufayli amal qiladi. Bunday vaqtda til va tafakkur aks ta’sir qonuniga asoslanadi.
Demak, til ham, tafakkur ham borliqdagi narsa va hodisalar bilan munosabatga bo‘ladi. Ammo tafakkur shu narsa va hodisalar bilan ularni g‘oyaviy tarzda inikos ettirish, til esa ularni tafakkur orqali moddiy tarzda ifodalash jihatidan munosabatda bo‘ladi.
Tafakkur tashqi moddiy olamning kishilar miyasida aks etishi. Tafakkurimizda tashqi moddiy olam so‘z orqali tushuncha tarzida gavdalanadi. Tushuncha narsa, voqea va hodisalarning kishi miyasida tasavvur hosil qilish jarayonidagi inikosidir. Tushunchaning paydo bo‘lishida insonning bir necha xil a’zolari, ko‘z, quloq, his etish va fikrlash qobiliyati ishtirok etadi. Kishilar biror predmetning nomini eshitgandan, u haqda fikr yuritadi, natijada tasavvur orqali uning miyasida shu narsa va voqea – hodisaning aksi (in’ikosi) paydo bo‘ladi. Tushunchani tasavvur qilishda tasavvur hammada bir xil bo‘lmaydi. U kishining bilimi, tajribasi va hakozolar bo‘yicha farqlanadi. Ba’zi bir ko‘rmagan, eshitmagan yangi predmet va hodisalarning nomini eshitganimizda biror bir aniq tasavvur qilolmaymiz. Hattoki, ko‘rib turgan yangi narsalarning nomini bilmaymiz. Aytaylik, Hindistonda o‘sadigan mevani umrimizda ko‘rmagan, yemagan u haqda eshitmagan bo‘lsak. Uning nomini eshitganda dastlab hech qanday tushunchaga ega bo‘lmaymiz. Ko‘z oldimizga hech narsani keltira olmaymiz, natijada tasavvurimizda in’ikosini hosil qila olmaymiz. Shu sabab ham aniq bir tasavvur hosil qilishimiz uchun yetarli ko‘nikma, bilim va tajriba talab qilinadi. So‘z tushunchaning tildagi atalish nomi hisoblanadi. Masalan, ma’naviyat o‘chog‘i, o‘quv predmeti bo‘lgan narsa va u haqdagi tushuncha o‘zbek tilida kitob, rus tilida kniga, ingliz tilida book. Mana shu bir narsaning turli xil tilda turlicha nomlanishi so‘zdir. So‘z narsa va tushuncha bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir. Ular doim birga yashaydi, tushunchasiz so‘z, so‘zsiz tushuncha bo‘lishi mumkin emas. So‘z tilshunoslikning barcha sathlari obyekti. Tushuncha esa mantiq fanida o‘rganiladi. So‘z, narsa va tushuncha orasida shunday bog‘liklik borki, ularni bir - birisiz tasavvur etish ham qiyin. Ya’ni bir - biri bilan uzviy bog‘langan hodisalardir.
Narsaning biror tildagi nomi so‘z, narsani denotat, tushunchani signifikat deb ham nomlaymiz. Bizning tafakkurimizda tashqi moddiy olamning aks etishi uchun ma’lum narsalar talab qilinadi. Bular til bilish, ya’ni so‘z nomini bilish, so‘z orqali ifodalanayotgan shu narsa haqida bilimga ega bo‘lish. Buning uchun shu narsaga avval duch kelgan, ko‘rgan bo‘lishimiz lozim. Shundan so‘nggina shu so‘z va narsa haqida tushunchaga ega bo‘lamiz. Bu fikrlar asosan, so‘zning atash ma’nosiga tegishlidir. Ko‘chma ma’nolarda bir so‘zni har millat, har kim har xil tushunishi mumkin.
Til qurilishi qonunlari va tafakkur qurilishi qonunlari. Til o‘ziga fonetika va grammatikaning muayyan qonunlarni birlashtirgan tovushlar tizimi mavjud bo‘luvchi moddiy hodisadir.
Ma’lumki, tilni fikrning moddiy qobig‘i deyish qabul qilingan. Ammo bu qoida “qobig‘” qandaydir tashqi fikr sifatida emas balki ichki fikr sifatida, u bilan uzviy bog‘liq holda tushunilgan taqdirdagina to‘g‘ri. Gap shundaki, fikrda turli “qobig‘” bo‘lishi mumkin emas. Har qanday til fikrning nutq shaklida voqe’ bo‘lishidir. Yoki, aksincha har qanday bevosita voqe’ bo‘lgan fikr nutq shaklidagi tildir.
Til va tafakkurning har biri o‘zicha ichki tuzilishiga va birliklariga ega. Masalan, leksika, so‘z-shakl, so‘z birikmasi va gap (so‘z birikmasining ham gapning ham qolipi-modeli nazarda tutilyapti) til birliklaridir. Tushuncha, fikr, hukm va xulosa tafakkur birliklaridir. Til birliklari ifodalovchi, tafakkur birliklari esa ifodalanuvchi hodisalardir.
Til milliy xususiyatga egadir, millatning eng muhim belgilaridan biridir. Tafakkur esa umumiy insoniy xususiyatga egadir, ya’ni tafakkur shakllari va qonun-qoidalari barcha millatlarda bir xildir.
So‘nggi davr tilshunos olimlar ishlarida til va nutq hamda tafakkurning bir-biri bilan munosabati haqidagi fikrlaridan kuyidagilar xarakterlidir. Ayrim olimlarning fikrlariga ko‘ra, ular biri boshqasidan aniq farqlanmaydigan sinkretik hodisalar sifatida tasavvur etiladi. Albatta, til bilan tafakkurning o‘zaro munosabati tilshunoslikda ham, falsafada ham eng muhim murakkab muammolardan biridir. Shu bois mazkur mavzuni o‘rganish jarayonida bu muammolarning fanda ular o‘zaro dialektik bog‘liq bo‘lgani holda, har biri faqat o‘zigagina xos xususiyatlariga ko‘ra farqlanishini ham e’tibor markazida tutmoq muhim.
Tafakkur, albatta, insonning bilish jarayoni bilan bevosita bog‘lanadi. Bilish bo‘lganda ham tafakkur aqliy bilishni taqozo etadi. Shu bois hissiy bilishni tafakkur bilan tenglashtira olmaymiz. Zero, bilishniig bu turi jonli mavjudotlarning barchasiga xosdir. Tafakkur esa faqat insonga berilgan in’omdir. Shuning uchun tafakkurni bilishning eng yuqori bosqichi deb atash mumkin. Biroq, yuqoridagilardan hissiy bilishni tafakkurdan ajratib qo‘yish, ularni qarama-qarshi hodisalar tarzida tushunish lozim degan xulosa chiqarib bo‘lmaydi. Zotan, bu ikki hodisa umumiy jarayonning ikki bosqichini taqozo etadi. Aqliy bilish sezgilarimizdan, hissiy bilishdan oziqlanadi. Lekin, shunday bo‘lsa-da, tafakkur sezgidan, idrok va tasavvurdan quyidagi jihatlariga ko‘ra farqlanadi:
a) tafakkur sezgi a’zolariga nisbatan narsa va hodisalar mohiyatini chuqurroq ochib beradi;
b) tafakkur sezgimizga nisbatan voqelikni umumiyroq aks ettirib, narsa va hodisalar o‘rtasidagi doimiy munosabat, aloqalarni ham aniqlaydi;
v) biz sezgilarimiz orqali narsa-hodisalar orasidagi oddiy munosabatlarni bilamiz. Tafakkur esa ularning umumiy bog‘lanishini, taraqqiyot qonunlariga munosabatini bilib olishimizga yordam beradi.
Tafakkur orqali biror narsani bilish uchun, avvalo, u haqda tushuncha hosil qilish darkor. Predmet haqida tushuncha hosil qilishda umumiy qonun-qoidalar yoki umumiy tushunchadan foydalaniladi. Bunda, albatta, tafakkurning til bilan munosabati yanada aniqroq seziladi.
Tafakkurning muhim xususiyati uning til bilan uzviy bog‘langanligidir. Inson tafakkuri til bilan birga rivojlanadi. Tafakkur natijalari tilda mustahkamlanadi. Til o‘zining shu xislati bilan insonga bilim to‘plashga, uni saqlashga, avloddan avlodga etkazishga yordam beradi. Til tafakkurni takomillashtirish, mavhumlashtirish, umumiylashtirish va juz’iylashtirish qurolidir. Insonni hayvonot olamidan ajratib, uni ongli mavjudotga aylantirgan xislat ham tafakkur va tildir.
Til va tafakkur voqelikni bilish, boshqa insonlar bilan munosabatda bo‘lish, real voqeiylikka ta’sir ko‘rsatishda ko‘rinuvchi, inson faoliyatining ongli, maqsadga muvofiqligini ta’minlovchi insongagina xos bo‘lgan tarixiy muhim xislatdir. Lekin, shunday bo‘lishiga qaramay, amalda, hayotda, tarixiy jarayonda til va tafakkur ajralmas bo‘lsa-da, ularni alohida fanlar sifatida o‘rganamiz. Tafakkur formalarini mantiq fani o‘rgansa, til kategoriyalarini tilshunoslik o‘rganadi. Tafakkur umumbashariy bo‘lsa, tilning qonun-qoidalari milliy xarakterga egadir. Dunyodagi tillarning qonun-qoidalari bir-biridan ba’zan kamroq, ba’zan keskin farq qiladi. Tafakkur shakllari, tamoyillari esa insonning millati, irqidan qat’i nazar, hammada bir xildir.
Mantiq fani tafakkurni tarkibiy qismlarga ajratganda, u uch birlikdan: tushuncha, muhokama va xulosadan tarkib topganini ko‘rsatadi. Tilshunoslik fani nutqni tarkibiy qismlarga bo‘lganda, nutq tovushi (fon), morf, so‘z, gap va matnlarga ajratadi. Demak, til va tafakkur birliklari miqdor jihatdan to‘g‘ri kelmaydi. Ba’zi olimlar tafakkurdagi tushuncha tildagi so‘zga, muhokama esa gapga to‘g‘ri keladi, degan fikrni ilgari surishgan. Lekin bugungi kunda mazkur fikrning asossizligi dalillanmoqda. To‘g‘ri, tilda ko‘pchilik so‘zlar ma’lum bir tushuncha bilan bog‘langan: uy, stol, qalam va h.k. Biroq, uchun, bilan, kabi, biroq singari so‘zlar ham borki, ular tushuncha bilan bog‘lanmaydi. Agar gaplarning barchasi voqea-hodisalarning mavjudligi, yo‘qligi, rostligi yoki yolg‘onligi ifodalanganda, unda gap bilan muhokamani bir-biriga teng deyish mumkin bo‘lardi. Ammo tilimizda ba’zi gaplar so‘roq shaklida, buyruq shaklida beriladi, mantiqning esa bu singari xususiyatlardan holi ekanligini ko‘ramiz. Yana shu narsa ahamiyatga molikdirki, gap bo‘laklari barqaror xususiyatlidir. Bir gap tarkibida ega, kesim, to‘ldiruvchi, aniqlovchi, hol fuksional jihatdan o‘zgarmas xarakterga ega bo‘ladi. Mantiqiy bo‘laklar esa beqarordir. Gapdagi har bir so‘z mantiq sub’ekti yoki predikati bo‘lib kelishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, til va tafakkur birliklari na miqdor, na sifat jihatdan bir-biriga to‘g‘ri keladi. Demak, til bilan tafakkur har qancha uzviy bog‘langan bo‘lsa ham, mushtarak hodisalar emas. Ammo til bilan tafakkurni bir-biridan ajratib qo‘yish ham mumkin emas. Ular doimo biri ikkinchisini taqozo qiladi. Tafakkur tilda yashaydi, u faqat til vositasi orqali namoyon bo‘ladi. Taniqli nemis olimi Velgelm Fon Gumboldt ta’biri bilan aytganda, bunchalik bir-biriga o‘xshash boshqa bir narsani o‘ylab topish qiyindir.
Til fikrlash jarayonining voqelanishi sifatida tafakkurning to‘liq hajmi va barcha unsurlari bilan namoyon qiladi. Shuning uchun B.P.Ardentov: “Kishi miyasining til bilan bog‘liq bo‘lgan butun faoliyatini tafakkur deb bilish lozim”, - degan edi.
Til va tafakkurning bir-biridan ajralmas hodisa ekanligi haqida qadimgi Yunoniston olimlari Demokrit, Aristotel davrlaridan boshlab bugungi kungacha ilmiy xulosalar aytilib kelinmoqda. Bu sohada Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, M.Koshg‘ariy, A.Navoiy kabi O‘rta Osiyolik mutafakkirlar tomonidan aytilgan fikrlar ham qimmatlidir.
Til va tafakkurning uzviy bog‘liqligini Ferdinand de Sossyurning quyidagi fikrlarida yanada aniqroq ko‘rsa bo‘ladi: “Tilni qog‘oz varag‘iga qiyoslash mumkin: fikr uning yuza tomoni bo‘lsa, tovush orqa tomonidir, uning orqa tomonini ham kesmasdan turib, yuza tomonini kesib bo‘lmaydi; shuning singari tilda ham na fikrni tovushdan, na tovushni fikrdan ajratib bo‘ladi; bunga faqat abstraksiya yo‘li bilan erishish mumkin, bu esa muqarrar ravishda sof psixologiyaga yoki sof filologiyaga olib keladi”.
Til bilan tafakkur muammolari xususida gapirganda shunga ham alohida e’tibor berish kerakki, til bilan nutq ham mushtarak hodisalar emas. Shu bois, masala tavsifini to‘liq berishga ulgurmagan bo‘lsa-da, F.de Sossyur “til va nutq” dixotomiyasi hakidagi fikrni birinchi bo‘lib izohlagan edi. Til bilan nutq ham o‘zaro uzviy bog‘liqdir. Ularning birini ikkinchisisiz tasavvur etish mumkin emas. Biroq, shunday bo‘lishiga qaramay, ular o‘rtasida jiddiy farqlar ham ko‘zga tashlanadi. Bunday farqlarni tilning mavhum, virtual hodisa ekanligida, nutqning esa konkret, aktual hodisa ekanligida ko‘ramiz. Bundan tashqari, til ijtimoiy hodisa bo‘lsa, nutq ijtimoiylikdan ko‘ra xususiylik alomatlari bilan xarakterlanadai. Bu jihatdan ular tafakkur ifodasiga ham har xil yondashadi. Boshqacha aytganda, tafakkur ifodasi virtual belgilar bilan emas, balki aktual belgilar bilan ko‘prok bog‘lanadi, zero, til aloqa quroli bo‘lmog‘i uchun nutqqa ko‘chirilmog‘i lozim.
Shuni ham aytish kerakki, til bilan nutqning birligi va qarama-qarshiligi qonuniyatlariga faqat keyingi yillardagina ahamiyat berila boshladi. Hozirgacha mavjud tilshunoslikka doir ishlarning ko‘plarida tilni nutqdan va, aksincha, nutqni tildan farqlamadilar. Buning natijasida tilning sistema ekanligi, sistemaning belgilar (ishoralar) yig‘indisidan iboratligi mukammal o‘rganildi-yu, mazkur belgilarning nutqda real qo‘llanilishi masalasini o‘rganish ikkinchi darajali bo‘lib qoldi. Shu bois tilning nutqda voqe bo‘lishi, real qo‘llanilishi muammolarini o‘rganish hozirgi tilshunoslikning eng dolzarb masalalaridan biri bo‘lib qoldi.
Ta’kidlash lozimki, nutq mantiqsiz bo‘lmaydi. Bu esa, o‘z navbatida, tafakkurning nafaqat til bilan, balki nutq bilan ham uzviy aloqadorligidan dalolat beradi. Til va tafakkur deganda, til umumiy holda, ya’ni nutqdan ajratmagan holda tasavvur etiladi. Biroq, hozirgacha mavjud ishlarda xususiylik belgilari deyarli tadqiq etilmadi.
Nutqning xususiyligini o‘rganish boshqa fanlar bilan, jumladan, psixologiya bilan ham uzviy bog‘liqdir. Bu jihatdan so‘zlovchining nafaqat nutq a’zolari o‘rtasida, balki fikrlash qobiliyatlari, so‘zlashish usullari o‘rtasida ham farq borligini ko‘ramiz. Bunda bolalar va kattalarning fikrlash qobiliyati va til unsurlaridan so‘zlashish jarayonida foydalanish darajalari o‘rtasida ham mavjud farqlarni hisobga olish kerak bo‘ladi. Yuqoridagilardan tashqari shuni ham aytish lozimki, til birliklari bilan tafakkur birliklarini tenglashtirib bo‘lmasligi haqida ma’ruzalar matnida keltirilgan misollarga alohida e’tibor qaratishni tavsiya etamiz. Chunki, mazkur masala doirasida aniq tasavvur hosil etish uchun so‘z bilan tushuncha aynan bir-biriga mos kelavermasligini bilish muhimdir. Mustaqil ma’noni taqozo etuvchi so‘zlar tushuncha ifodalay oladi, Biroq til birliklaridan yordamchi so‘zlar so‘z hisoblansa-da, tushuncha ifodalay olmaydi. Gapni muhokama, xulosa singari tafakkur birliklari bilan tenglashtirib bo‘lmasligini talaba chuqur o‘zlashtirishi uchun gapning barcha turlarini voqea-hodisaning mavjudligi, yo‘qligi, rostligi, yolg‘onligi kabi jihatlaridan tashqari, so‘roq, buyruq mazmunidagi gaplarning borligiga ham e’tibor qaratishi zarur. Zero, mantiq qonuniyatlari bunday xususiyatlarga tayanmasligi ma’lum.
Til va tafakkur o‘zaro dialektik munosabatda ekan, ularni o‘rganuvchi tilshunoslik bilan mantiq o‘rtasida ham ana shunday aloqalar mavjud. Mantiq – tafakkur shakllari, qonunlari va usullarini o‘rganadi. U inson fikrining aniq, ravshan, ketma-ket va asosli bo‘lishini taminlaydi. Shunday ekan, mantiq tilshunoslikning grammatika bo‘limi bilan bevosita munosabatdadir. Chunki tushuncha so‘z va so‘z birikmalari orqali ifodalansa, fikr gap orqali ifodalanadi. Har bir kishi uchun grammatikani bilish qancha zarur bo‘lsa, mantiqning shakli va qonunlarni o‘zlashtirish ham shunchalik zarurdir. Mantiq shakllari tushuncha, xulosalar hamma xalqlar uchun umumiy bo‘lsa, ularning turli tillarda ifodalanish shakllari turli-tumandir. Shuning uchun ham har bir til boshqasidan farq qiladigan o‘z grammatikalariga ega. Bu shuni ko‘rsatadiki, mantiq bilan grammatika bir-biri bilan bog‘liq, ular bir-birlarini to‘ldiradi.
Tilshunoslikni u yoki bu fanlar sinfiga kiritishda bu fan o‘rganadigan obektining tabiati asos qilib olinadi. Til fikrni shakllantiruvchi va ifodalovchi moddiy vositadir. Bu jihatdan til va tafakkur muayyan shaklni o‘zida namoyon etadi. Tilshunoslikni ana shu jihatdan mantiq, psixologiya fanlari tizimiga kiritish mumkin bo‘ladi. Til uzliksiz rivojlanib, takomillashib boruvchi hodisadir. Bu jihatdan u jonli a’zoizmga o‘xshaydi. Ana shu xususiyatlarini o‘rganish jihatidan tilshunoslik biologiya fani bilan umumiy belgilarga ega ekanligini isbotlaydi. Kishilar odatda bir-birlari bilan til orqali munosabatda bo‘ladi.Til faqat kishilarga xos bo‘lganidek, tafakkur ham kishilarga xos bo‘lib, bosh miyaning moddiyligi va fiziologik vazifasi bilan bog‘liqdir. Lekin, yana takror aytish lozimki, tafakkur bilan tilni aynan bir xil, bir-biriga o‘xshash narsa deb tushunish xatodir. Tafakkur – tashqi moddiy olamning kishilar miyasida aks etishining eng yuksak shaklidir. Til esa tafakkurni so‘zlar, so‘z birikmalari va jumlalar orqali ifolaydi. Til qonunlari bilan tafakkur qonunlari bir-biriga teng kelmaydi.
Shuning uchun ham til grammatikaning o‘rganish obekti hisoblansa, tafakkur mantiq ilmining o‘rganish ob’ektidir. Til fikr ifodalashning muhim vositasidir. Taffakkur bilan tilning munosabati murakkab jarayondir. Til fikr ifodasi sifatida mavjud, o‘z navbatida fikr til asosida yuzaga keladigan murakkab jarayon. Til ham, tafakkur ham mehnat jarayonida, kishilik jamiyatida shakllangan. Til birliklari - fonema, morfema, so‘z, gap bir butun holda, mantiqiy tushunchalar (his-sezgi , idrok, tafakkur) bilan uzviy bog‘liqdir. Til sintagmatik qatorga o‘tish orqali nutqiy faoliyatda tafakkur munosabatini namoyon qiladi. Nutqiy faoliyat bir qarashda individual hodisadek tuyulgani bilan ma’lum jihatlari bilan ijtimoiy hodisa hamdir. Umuman til va nutq ham ijtimoiy, ham individual hodisalardir. Bular bir - biri bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyat turlari sanaladi. O‘z navbatida til va tafakkur ham o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan birini ikkinchisiz tasavvur etish qiyin bo‘lgan hodisalar hisoblanadi. Til ijtimoiy hodisa sifatida tafakkurning harakatga kelishi ya’ni nutq orqali voqealanishidir. Tafakkur bilish jarayoni bilan bevosita bog‘lanadi. Tafakkur aqliy bilishning hosilasi sifatida izohlanishi lozim. Ongli bilishning eng yuqori bosqichi bo‘lgan tafakkur yuritish faqat insonga berilganligi bilan ajralib turadi. Tafakkur til bilan birga paydo bo‘lgan va birga rivojlanadi. Til va tafakkur orasida gap borganda, nutq munosabati ham tushuniladi. Chunki til nutq orqali oydinlashadi. Bu uch hodisa ham o‘z-o‘zidan ijtimoiy hodisalar sanaladi. Biz o‘rganilayotgan narsa hodisa va voqealar haqida fikr yuritishimiz jarayonida til – tafakkur va nutqiy faoliyat baravar ishtirok etadi. Bu ijtimoiy hodisalar bir-biri bilan shunchalik bog‘liqqi go‘yoki bir hodisadek tushiniladi. Tafakkur erishgan yutuqlar tilda aks etib nutqiy faoliyatda yuzaga chiqadi. Til sistemasining ishlash jarayonida qatnashadi. Bilish hissiy va ongli bilishga bo‘linadi.
Shu bilan birgalikda hissiy bilishning insonlarga ham xosligini va farqini nazardan soqit qilmasligimiz kerak. Professor N.Turniyozov ta’kidlaganidek, bu ikki hodisa umumiy jarayonning ikki bosqichini taqozo etadi. Aqliy bilish sezgilarimizdan, hissiy bilishdan oziqlanadi.
Lekin, shunday bo‘lsa-da, tafakkur sezgidan, idrok va tasavvurdan quyidagi jihatlariga ko‘ra farqlanadi:
a) tafakkur sezgi organlariga nisbatan narsa va hodisalar mohiyatini chuqurroq ochib beradi;
b) tafakkur sezgimizga nisbatan voqelikni umumiyroq aks ettirib, narsa va hodisalar o‘rtasidagi doimiy munosabat, aloqalarni ham aniqlaydi;
v) biz sezgilarimiz orqali narsa-hodisalar orasidagi oddiy munosabatlarni bilamiz.
Tafakkur qilganimiz uchun ham til har doim taraqqiyotda va rivojlanishda, agar tafakkur bo‘lmaganida edi til qotib qolardi, ya’ni rivojlanishdan to‘xtardi.
Til bilan tafakkurning o‘zaro munosabati tilshunoslikda ham, falsafada ham eng muhim murakkab muammolardan biridir. Shu bois mazkur mavzuni o‘rganishga qaratilgan mashg‘ulotlarda talabalar bu muammolarning fanda anchagina o‘rganilganligini, ular o‘zaro dialektik bog‘liq bo‘lgani holda, har biri faqat o‘zigagina xos bo‘lgan xususiyatlariga ko‘ra farqlanishini ham e’tibor markazida tutmog‘i muhim.
Psixologik nuqtai nazardan tafakkurimiz ifodalovchisidan ajratib olinganda, bo‘laklarga bo‘linmaydigan amorf massadan iborat. Faylasuflar va lingvistlar e’tirof etadilarki, belgilar yordamisiz bir tushunchani ikkinchi tushunchadan aniq farqlash mumkin emas. O‘z holicha olingan tafakkur go‘yo tumanlikka o‘xshaydi. Tildagi tushunchalar tovushlar orqali ifodalanadi. Bir tovush ikkinchi bir tovushdan ma’no jihatdan farq qilgani uchun, tafakkurimizdagi farqli tushunchalarni ham tovushlar orqali ajratamiz.
Tafakkur insonning bilish jarayoni bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, sezgilar orqali bilishdan farqlidir. Tafakkurning muhim xususiyati sifatida uning til bilan bog‘langanligini aytish mumkin. Chunki tilni tafakkursiz yoki, aksincha, tafakkurni tilsiz tasavvur etish qiyin. Biroq shunday bo‘lsa-da, til va tafakurning har biri o‘z ichki tuzilishiga va birliklariga ega. Masalan, leksema, so‘z-shakl, so‘z birikmasi va gap singarilar bevosita tilga (nutqqa) tegishli birliklar hisoblansa, tushuncha, fikr, hukm va xulosa singarilar tafakkur bilan uzviy bog‘liq birliklar hisoblanadi. Aytish joizki, til birliklari ifodalovchi, tafakkur birliklari ifodalanuvchi xususiyatlarga egadir. Til milliy xususiyatga ega, tafakkur esa umuminsoniy xususiyati bilan undan farqlanadi. Tafakkur shakllari va qonun-qoidalari barcha millatlarda bir xildir.
Yuqoridagilardan tashqari shuni ham aytish lozimki, til birliklari bilan tafakkur birliklarini tenglashtirib bo‘lmasligiga alohida e’tibor qaratishni tavsiya etamiz. Chunki, mazkur masala doirasida aniq tasavvur hosil etish uchun so‘z bilan tushuncha aynan bir-biriga mos kelavermasligi haqida bilish muhimdir. Mustaqil so‘zlarni taqozo etuvchi so‘zlar tushuncha ifodalay olsa-da, biroq yordamchi so‘zlarni taqozo etuvchi til birliklari so‘z hisoblansa ham, tushuncha ifodalay olmaydi. Gapni muhokama, xulosa singari tafakkur birliklari bilan tenglashtirib bo‘lmasligini talaba chuqur o‘zlashtirish uchun gapning barcha turlarini voqea-hodisaning mavjudligi, yo‘qligi, rostligi, yolg‘onligi kabi jihatlaridan tashqari, so‘roq, buyruq mazmunidagi gaplarning borligiga ham e’tibor qaratish zarur. Zero, mantiq qonuniyatlari bunday xususiyatlarga tayanmasligi ma’lum. Insoniyat bilan birga paydo bo'lgan til uning hayotida eng muhim rolni o'ynab kelgan va bundan keyin ham o'z ahamiyatini yo`qotmaydi. Til, eng avvalo, inson va uning tafakkuri shakllanishidagi zaruriy shartlardan biridir. Aniq nutqning paydo bo'lishi insonning bilish, idrok qilish jarayonlarini tamoman o’zgartirib yubordi. Til tufayli inson tafakkuri boyiydi, moddiy dunyodagi narsa va predmetlarni ongi orqali idrok qilish, ular ustidan mulohaza yuritish, ularga oid fikrlarini so‘z bilan ifodalash imkoniga ega bo'ldi. Til ilk boshdan e’tiboran hech bir narsa bilan almashtirib bo'lmaydigan xizmatni, ya’ni inson tafakkurida umumlashtiruvchi vazifani bajarib keladi.
Psixologiyada ham insonning tafakkur faoliyati haqida aytilganda hissiy bilish
bilan birga til va nutqning o'zaro bog'liqligi alohida ko'rsatib o'tiladi. Bunda inson
psixikasi bilan hayvonlar psixikasi o'rtasidagi asosiy farqlardan biri namoyon bo'lishi
ta’kidlanadi. Hayvonlarning o'ta oddiy, juda sodda tafakkuri hamma vaqt faqat
harakat tafakkuriligicha qoladi; ular hech qachon mavhum, bevosita bilish darajasiga
yetmaydi. Ularning, ya’ni hayvonlarning tafakkuri ayni chog'da go'yo ko'z o'ngilarida turgan narsalarni bevosita idrok qilish bilan ish ko'radi. Ana shunday jo'n tafakkur harakat tarzidagi narsalar bilan munosabatda bo'ladi va bunday harakat doirasidan chetga chiqmaydi. Faqat nutq paydo bo'lgach, bilinayotgan obyektdan ma’lum bir xususiyatni ajratib olib, uni maxsus so'z yordamida tasavvurda yoki tushunchada mustahkamlash, qayd etish imkoniyati tug'ildi, Tafakkur so'zda o'zining moddiy qobig'iga ega bo'ladi, tafakkur faqat so'z orqali boshqalar uchun va o'zimiz uchun ham bevosita reallikka aylanadi. Inson tafakkurini, u qanday shaklda amalga
oshirilmasin, tilsiz amalga oshirib bo'lmaydi. Har qanday fikr nutq bilan chambarchas
bog'liq holda paydo bo'ladi va rivojlanadi. U yoki bu fikr qanchalik chuqur va asosli
suratda o'ylangan boisa, u so'zlarda, og'zaki va yozma nutqda shunchalik aniq hamda
yaqqol ifodalangan bo'ladi. Yoki, qandaydir fikning so'z orqali ifodasi qanchalik ko‘p takomillashgan, sayqallangan bo'lsa, ayni shu fikrning o'zi shunchalik yaqqol va
tushunarli bo'ladi.
Kishi o'zining fikr-mulohazalarini boshqalar uchun ovoz chiqarib ifodalab berar ekan, buning bilan u shu mulohazalarni o‘zi uchun ham ifodalaydi. Fikrni ana shu tarzda so'zlar orqali ifodalash, mustahkamlash, fikni so'zlarda qayd qilish fikrni
bo'lishni anglatadi, diqqatni mazkur fikrning turli o'rinlarida va qismlarida tutib
turishga yordam beradi hamda fikrning qismlarini yanada chuqurroq tushunishga
imkon tug'diradi. Shu tufayli keng, izchil, sistemali mulohaza yuritish, ya’ni tafakkur jarayonida tug'ilgan hamma asosiy fikrlarni bir-biri bilan aniq va to'g'ri solishtirib ko'rish mumkin bo'ladi. Shunday qilib, so'zda, fikrni ifodalashda tafakkurning eng muhim zaruriy, mulohazali, mantiqiy bo'laklarga ajratilgan va anglashilgan tomonlari berilgan bo'ladi. Fikrni so'zda ifodalash va mustahkamlash orqali u yo’qolmaydi hamda paydo bo’lishi bilanoq o'chib qolmaydi. Fikr so'z iboralarida - og'zaki yoki yozma so'z iboralarida mustahkam qayd qilinadi. Shuning uchun, kerak bo'lganda, mazkur fikrga yana qaytish, uni yanada chuqurroq o'ylab, tekshirib ko'rish va qayta o'ylash davomida boshqa fikrlar bilan solishtirib ko'rish imkoniyati saqlanib qoladi.
Shunday qilib, inson tafakkuri til va nutq bilan chambarchas bog'liqdir. Tafakkur zaruriy tarzda moddiy so'z qobig'ida mavjuddir.
Ma’lumki dialektika kategoriyalarining uchinchi turkumiga bilish jarayonini aks ettiruvchi tushunchalar kiradi. Dunyoni bilish, idrok etish masalasi doimo falsafa
fanining diqqat markazida bo'lib kelgan. Qadimgi faylasuflar ham dunyoni bilish
mumkinligini e’tirof etib kelganlar. Xususan, O'rta Osiyolik buyuk mutafakkirlar
Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Mirzo Ulug'bek va boshqalar ham o‘z
asarlarida dunyoni bilishning, bilish jarayonida hissiy organlar bilan aqlning roli
haqida qimmatbaho fikrlarni ilgari suradilar. Ingliz faylasufi Bekon ta’limoticha,
bilish jarayoni fan va amaliyot bilan bog‘liq bo'lishi va shularga bevosita xizmat
qilishi kerak. Uning fikricha, obyektiv mavjudlik to'g'risidagi bilimlar sezgilarimiz
orqali olingan dalillar tufayligina tafakkur yordamida to’ldiriladi. Fransuz faylasufi
Dekart esa bilishning birdan bir manbai tafakkur deb biladi. Dekartning vatandoshlari
Didro, Golbax, Gelvetsiylar dunyoni bilish jarayonida sezgilarimiz bilan tafakkuming
rolini tan olsalar-da, ulaming o'zaro munosabatlarini to'la-to'kis ochib bera olmadilar.
Tafakkur xususida bunday falsafiy fikrlarni ko'p keltirish mumkin. Lekin falsafada shunday fikr borki, bilish - inson tafakkuridagi voqelikning in’ikos jarayoni.
Mantiq ilmida ham til va tafakkur munosabatlariga alohida e’tibor berilgan.
Unda tafakkurning muhim xususiyati sifatida uning til bilan bog'langanligi e’tirof
etiladi. Yana aytiladiki, inson tafakkuri uning tili bilan birga takomillashib
rivojlangan. Tilda tafakkurning ish natijasi mustahkamlanadi. Til o‘zining shu xislati
bilan insonga bilim to'plashga, uni saqlashga, avloddan avlodga uzatishga, to'plagan
bilish boyliklaridan hayotiy faoliyatida unumli foydalanishiga yordam beradi. Shu
bilan birga, til tafakkumi takomillashtirish, mavhumlashtirish, umumlashtirish va
juz’iylashtirish qurolidir. Shuning uchun ham bizning tafakkurimiz voqelikni
bevosita aks ettirish vositasi bo'lgan sezgilardan til yordamida ifodalanishi bilan farq
qiladi, Til va tafakkur reallikni bilish, boshqa insonlar bilan munosabatda bo‘lish obyektiv reallikka ta’sir ko'rsatish, har bir ishni oldindan o'ylab, ongli ravishda amalga oshirish kabilarda ko'rinuvchi, umuman, inson faoliyatining ongli, maqsadga
muvofiqligini ta’minlovchi insongagina xos bo'lgan tarixiy muhim xislatdir. Lekin
amalda, hayotda, tarixiy jarayonda til va tafakkur har doim o'zaro ajralmas bo‘lsa-da,
ularni turli fanlar alohida o'rganadi. Masalan, tafakkur formalarini mantiq fani
o'rgansa, til kategoriyalarini tilshunoslik fanlari tadqiq etadi.
Tafakkur umuminsoniy bo'lsa, til, uning qonun-qoidalari milliy xarakterga ega.
Dunyodagi tillar juda ko'p qonun-qoidalariga ko'ra bir-biridan farq qiladilar. Tafakkur
shakllari, tamoyillari esa, insonlarning millati, irqi, davridan qat’iy nazar, hammada
bir xildir.
Demak, tafakkurning moddiy qobig'i tildir, Shunday ekan til bilan tafakkurni
bir-biridan ajratib bo'lmaydi. Lekin ayrim tilshunoslar, xususan, N.Ya.Marr til bilan
tafakkurni ajratib qo'ydi. U shunday yozadi: «Bo'lajak til tabiiy materiyadan xoli
bo'lgan, texnikada o'sib borayotgan tafakkurdir». Bunda, albatta, tilning tafakkurdan ajratib qo'yilganligi ko'rinib turibdi. Go‘yo kishilar kelajakda o'z qobig‘idan xoli bo'lgan tafakkur bilan ish ko'ra berar emish. Albatta, bu fikrlar bundan 70-80 yil muqaddam aytilgan. Bizningcha, N.Ya.Marr texnika taraqqiyotini o‘z ko'rishlariga ko'ra baholagan bo'lishi mumkin, Lekin bugungi axborot texnologiyalari o‘ta taraqqiy etgan davrda ham til bilan tafakkur bir-biridan aloqasini uzgan emas, aksincha, yanada yaqin munosabatda bo'lmoqda. Buni biz ko'rib, sezib turibmiz. Tabiat va jamiyatda inson tiliday murakkab, serqirra, serqatlam, servazifa, shakl va mazmun tarang hodisa kamdan-kam topiladi. Til dunyoni bilish, bilimlami to'plash, saqlash, keyingi avlodlarga yetkazish, ruhiy munosabatlarni aks ettirish, go'zallik kategoriyalarini voqelantirish kabi bir qancha vazifalarni bajarishiga qaramasdan, asosiy e’tibor uning kishilar o'rtasidagi aloqani ta’minlash vazifasiga qaratib kelindi. Tilni faqat kishilar o'rtasidagi aloqa vositasi sifatidagina talqin etish insonning tabiiy tilini, bu benihoya murakkab hodisani, eng kami, jo'nlashtirishdan, aniq bir milliy qiyofa yoki milliy-ruhiy zamindan mutlaqo ayrilgan sun’iy tilga tenglashtirishdan, yo‘l harakatini tartibga solish maqsadida yaratilgan shartli «til»ga baravarlashtirishdan boshqa narsa emas. Agar til faqat aloqa vositasigina bo'lganda edi, u juda oddiy, sodda va qashshoq bir narsaga aylangan bo'lardi. Holbuki, til bemisl boy, sehr-u sinoatga, ruh-u ruhoniyatga, ko'rku komillikka limmo-lim bir ne’matdir.
O'zaro fikr almashish va uni kelajak avlodlarga yetkazuvchi vosita sifatida
milliy madaniyatning shakllaridan biri bo'lgan til ong va tafakkur bilan uzviy
bog'langandir. Ushbu matnda qo'llangan «likr», «tafakkur» va «ong» terminlarini
ko‘p hollarda sinonim sifatida ko'ramiz. Aslida ularning har biri ma’no ifodalash
doirasiga ko'ra bir-biridan farqlanadi. Xususan, ong - voqelikning kishi miyasida
uning butun ruhiy faoliyatini o'z ichiga olgan va ma’lum maqsadga yo'nalgan holda aks etishi.
Fikr - tafakkurning aniq bir natijasi. Tafakkur - o'ylash, muhokama qilish,
voqelikni anglash, tasavvur qilish, unga baho berish, fikrlash qobiliyati. Demak, tafakkurni so'z boyligi vositasida ifodalashda asosiy vazifani til bajaradi. Albatta, har bir inson tafakkuridagi fikrlami ifodalashda shu inson nutqining naqadar takomil topganligi muhim sanaladi. Chinakam nutq madaniyati shu tilning butun boylik va go'zalliklaridan foydalana olish, uni ne’mat sifatida idrok etish asosida shakllanadi.
Aniqki, nutq madaniyati jamiyat madaniy-ma’rifiy taraqqiyotining, millat
ma’naviy kamolotining muhim belgisidir. Haqiqiy ma’nodagi madaniy nutq shaxs
umummadaniy saviyasining favqulotda muhim unsurlaridan biridir. Shuning uchun
ham mamlakatimizda ma’naviy-ma’rifiy islohotlar davlat siyosatining ustuvor
yo'nalishi deb e’lon qilingan bugungi kunda nutq madaniyati masalalari,
farzandlarimizning nutqiy madaniyat ko'nikmalari va malakalarini oshirish, ta’lim
jarayonlarining barcha bosqichlarida madaniy nutq muammolarini yetarli darajada
nazarda tutish har qachongidan ham dolzarblik kasb etganligi bejiz emas.
Respublikamizda so'nggi yillarda qabul qilingan «Davlat tili haqida», «Ta’lim
to‘g‘risida»gi qonunlar, «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» va boshqa juda ko'plab hujjatlarda ma’naviy-ma’rifiy tarbiya, til masalalariga alohida e’tibor berilgan. Fikrni o'z ona tilida mustaqil, ravon, go'zal va lo'nda ifoda etish uchun odamda nutqiy madaniyat yetarli darajada shakllanishi kerak, busiz, zotan, ona tiliga sohiblik degan tushuncha ham ma’noga ega emas. Chunki nutq madaniyati tildan bemalol va maqsadga o‘ta muvofiq tarzda foydalana olishni ta'minlaydigan ko'nikma, malaka va bilimlarning jami demakdir.
Inson tafakkurining mahsuli yoki fikrni so'z orqali ifodalash qobiliyati, mahorati sanalgan nutqning madaniyligini ta’min etuvchi to'g'rilik, aniqlik, mantiqiylik, ifodalilik, rang-baranglik, soflik kabi bir qancha sifatlar mavjud. Ana shu kommunikativ sifatlarning barchasini o'zida mujassamlashtirgan nutq madaniy
hisoblanadi.
Albatta, har bir tildagi mavjud so‘z, so'z birikmasi yoki biror gap o‘zida
muayyan ma’noni, tushunchani ifodalaydi. Bu holat ularning har biriga berilgan
ta’rifda ham o ‘z aksini topgan. So‘z - leksemaning nutqda muayyan shakl va vazifa bilan voqelangan ko‘rinishi.O‘z tovush qobig'iga ega bo'lgan, obyektiv narsa
hodisalar haqidagi tushunchani, ular o'rtasidagi aloqani yoki ularga munosabatlarni
ifodalay oladigan, turli grammatik ma’no va vazifalarda qo'llanadigan eng kichik
nutq birligi. So'z birikmasi - bir-biri bilan tobelanish asosida birikkan, ma’no va
grammatik jihatdan o‘zaro bog'langan, yaxlit, biroq qismlarga ajraladigan
tushunchani ifodalovchi ikki yoki undan ortiq so'zlar bog‘lanmasi. Gap - til qonunlari asosida grammatik va ohang jihatdan shakllangan, fiktni ifodalash uchun xizmat qiladigan nutq birligi. Albatta, sun’iy ravishda tovushlar yig'indisidan tashkil topgan, hech qanday ma’no va ahamiyatga ega bo'lmagan tovushlar majmuasini (masalan, «takatumba») so'z sifatida qabul qilish mumkin emas.
Ma’lumki, til birliklari mantiqiy tafakkur birliklari bilan uzviy bog'langan: so‘z
tushuncha bilan, gap mulohaza bilan. Bu yerda til birliklarini ahamiyatiga ko'ra
guruhlashtirilgan holati olingan, ya'ni nominativ birlik - so‘z, kommunikativ birlik -
gap. So'z va tushuncha moddiy dunyodagi mavjud predmet va hodisalaming farqli
belgilarini ifodalasa, gap va mulohaza tasdiq yoki inkor xususidagi fikrni yaratadi.
Til va tafakkur o'z birliklarining ahamiyati va qurilishi nuqtayi nazaridan
farqlanadi.Tafakkurning maqsadi yangi bilimlami olish va ularni sistemalashtirishdan
iborat bo'lsa, til fikni shakllantiradi, mustahkamlaydi va uni boshqa obyektga
yetkazadi. Boshqacha aytganda, biz bilish va tushunish uchun fikrlaymiz, fikrimizni,
istak va hissiyotlarimizni ifodalash uchun esa gapiramiz.
Tilning asosini uning grammatik qurilishi, so‘z yasash va gap tuzish qoidalari
tashkil etib, ular fikrni aniq ifodalash hamda tushunarli tarzda yetkazishga xizmat
qiladi. Bir so'z bilan aytganda, fikr tilda so'zlar vositasida shakllanadi. Ongimizda
shakllanadigan har qanday fikning mohiyati, mazmunini tashkil etuvchi idrok yoki
tasavvur faqat so'zlar vositasidagina voqelanadi. Demak, inson tafakkurining mahsuli
til orqali namoyon bo‘ladi.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, til va tafakkurni bir – biriga teng deyish to‘g’ri deb bo’lmaydi. Bu haqda M. Irisqulov quyidagilarni yozadi:

1. 
   Kishi o‘ylab yurgan fikrini til orqali ifodalaydi haqiqatga deyish to‘g’ri kelmaydi. Kishi fikrini boshqalarga aytish mumkin bo‘lgan qisminigina til yordamida suhbatdoshiga yetkazadi.
   
2. 
   Til moddiy, tafakkur esa g’oyviy hodisadir.
   
3. 
   Ikki arsani teng deyish uchun ularning tarkibini ham bir-biri bilan qiyoslash va ular bir-biriga mos kelsa, ularni teng deyishga asos tug’iladi. Ma`lumki, tafakkurni mantiq fani, tilni esa tilshunoslik o‘rganadi. Mantiq fani tafakkurni tarkibiy qismlarga ajratganda, u uch birlikda : tushuncha, muhokama, xulosadan tarkib topganni qayd etadi.
   
4. 
   Ba’zi limlar tafakkurdagi tushuncha tildagi so‘ga, muhokama esa gapga to‘g’ri keladi, degan fikrni ham ilgari surishadi. Ma’lum bo‘lishicha, bu fikr ham asossiz ekan”. ³
   

Mana shu fikrlardan ham ko’rinib turibdiki, til va tafakkur boshqa- boshqa bo‘lgan, ammo bir-biri bilan uzviy bog’liq bo‘lgan hodisalardir. Shunday ekan til va tafakkurni bir-biridan ajratib qo‘yish ham mumkin emas. Til sistemasidagi ishlashi uchun tafakkur zaruriy omildir. Til, nutqiy faoliyat, nutqiy jarayon ierarxik munosabatlarida tafakkur bab-barabar qatnashadi. Avvalombor, tafakkur birlamchi, qolganlari ikkilamch hodisa sifatida o‘rganilishi maqsadga muvofiqdir. Yoki boshqacha qilib aytganda, tilni tafakkur yaratdi. Bevosita, til sistemasining ishlashi, ya’ni nutqiy faoliyat tafakkur orqali voqealanadi.
Alisher Navoiy “ Muhokamat ul lug’atayin” asarida til va tafakkur haqida gapirar ekan, ularning o‘zaro bog’liqligini, ya’ni tafakkurning voqeligini, hayotiyligi til orqali ekanligini, til tafakkurning moddiylashishi, yuzaga chiqishi uchun xizmat qilishini va ushbu dialektik jarayon insonga xosligini ta’kidlaydi.
XX asrning buyuk yozuvchilaridan biri Oybek “ Navoiy “ romanida “ Bir soatlik tafakkur bir yillik toatdan afzal” deydi.buning ma`nosi shuki, kishi qanchalik ko‘p o‘ylasa, fikr yuritsa, uning qiladigan amali ham, aytadigan so‘zi ham shunchalik go‘zal bo‘ladi.