Mavzu: texnik diagnostikasi asoslari

4.3. Izolyasiya diagnostikasi
Elektr kuchlari ta’sirida izolyasiyalovchi materiallarda murakkab jarayonlar ketadi. Delektrik material massasida begona aralamalar va defektlari nam tortishi oqibatida erkin zaryadlar paydo bo‘ladi va ular o‘tish toki hosil qiladi, bundan tashqari unda qutblanish jarayoni ketadi va arbsorbsiya toki ( yuzaga keladi. Uchinchidan atom qatlamlarining deformatsiyasi va siljishi oqibatida siljish toki ( hosil bo‘ladi. Bu jarayonlarda ko‘rib chiqish uchun izolyasiya materialini almashinish sxemasidan foydalanamiz. (4.1 – rasm).
SHu yerda izolyasiyalovchi materialdan o‘tayotgan tokning o‘zgarish dinamikasi ko‘rsatilgan. CHizmadan ko‘rinib turibdiki absorbsiya toki qutblanish jarayoni oxirida so‘nib boradi. O‘tish toki esa doimiy bo‘lib qoladi.
Izolyasiyaning haqiqiy qarshiligini o‘tish toki orqali qo‘yidagi ifodadan aniqlash mumkin:
(4.1)
U – quyilgan kuchlanish miqdori, V.
Tokning tashkil etuvchilarini ulchash ancha murakkabligidan karshilik mikdorini aniklashda izolyasiyadan utayotgan tokning 1 minutdan keyingi barkarorlashgan kiymatidan foydalaniladi. Bu paytda i_a tulik sunadi va xatolik kam buladi. Soz izolyasiyalar uchun «Texnik ekspluatatsiya koidalari» (TEK) va «Elektr uskunalarni urnatish koidalari» (EUUK) da me’yoriy kiymatlar belgilangan. Masalan elektr motor izolyasiyasi uchun ruxsat etilgan karshilik mikdori kuyidagi ifodadan aniklanadi:

(4.2)

bu erda R_n - motorning nominal kuvvati, kVt; i_n -nominal liniya kuchlanishi, V.

Elektr uskunalar ekspluatatsiyasida uning izolyasiyasi ishchi kuchlanish, atmosfera ortikcha kuchlanishlari, kommutatsiya jarayonlari, mexanik va issiklik ta’sirlari, ifloslanishlar, namlik va boshka agressiv (faol) gazlar ta’sirida buladi. Natijada uning izolyasiyalovchi xususiyatlari yomonlasha boradi. Almashinish sxemasidan (4.1-rasm) kurinib turibdiki, izolyasiya sifatiga utish, siljish, absorbsiya toklari, yukolishlar kuvvati (R_a S_a tarmogida) boglik buladi. YAna izolyasiyaning elektr mustaxkamligi
aniklaniladi. Diagnostikaning vazifasi izolyasiyaning xakikiy kursatkichlarini aniklab, ularning me’yoriy kiymatlari bilan solishtirishdir. Izolyasiyaning diagnostika uslublariga kuyidagilar kiradi: izolyasiya karshiligini ulchash; izolyasiya sigimini aniklash; dielektrik isroflarni ulchash; doimiy yoki uzgaruvchan tokda oshirilgan kuchlanishda sinash. Izolyasiya xolati xakida yakuniy xulosa barcha ulchov va sinovlar natijalari buyicha kilinadi. Lekin izolyasiyaning aloxida kursatkichlari buyicha xam uning sifatiga etarli aniklikda baxo berish mumkin buladi (izolyasiyaing namlanib kolganligi, elastikligi yukolganligi va xokazo). Izolyasiyaning nam tortib kolganligini uning absorbsiya koeffitsienti orkali anikdanadi. Biror elektr uskunaning, masalan elektr motorning izolyasiyasi yukorida kurib chikilgan model shaklida bulsin (4.1-rasm). Agar izolyasiya kuruk bulsa, biz kurib chikdik, toklar yigindisi tez uzgarib boradi (4.2-rasm).
Nam tortib kolgan izolyasiyali motorda esa bu tok sekin sunib boradi, chunki namlik natijasida utkazuvchanlik toki absorbsiya tokidan kattarok buladi. Toklar yigindisining bunday uzgarish xarakteri izolyasiya karshiligi dinamikasini kursatadi. Megommetrning
kuchlanishi birday bulib kolganda kuruk izolyasiya qarshiligi YA_k o‘lchov paytida tezkor oshib ketadi, nam tortgan izolyasiya qarshiligi YA_k o‘lchov paytida tezkor oshib ketadi.
4.2. rasm. Quruq va nam izolyasiyaning to‘la toki.
Izolyasiya namligini «sigim-chastota» uslubida aniklash. Avvalgi xoldagidek izolyasiya namligiga karab absorbsiya sigimi va siljish sigimi uzgarib boradi. Kuruk izolyasiyada elektron kutblanish bulib siljish sigimi bilan xarakterlanadi, nam izolyasiyada dipol kutblanish ketadi (kushimcha dipol suv molekulalari xisobiga absorbsiya sigimi kuchayadi). Bu sigimlarning absolyut kiymatlari mikdori tok chastotasi bilan turlicha boglanishga ega buladi (4.3-rasm).
4.3. – rasm. Quruq va nam izoyasiyaning sig‘imining o‘zgarish grafiklari.
Kuruk izolyasiyaning sigimi (S_k) chastotaga boglik bulmaydi, chunki unda kutblanish birdaniga buladi. Nam izolyasiyaning sigimi (S_nam) chastota ortgan sari kamayib boradi. CHunki past chastotada suvning dipol molekulalari maydon bilan birga burilishga ulguradi va S_nam eng katta buladi. CHastota ortib borgan sari molekulalar inersiyasi tufayli maydon ortidan burilishga (kutblanishga) ulgurmay koladi.