Мавзу: “Teatr tarixi” kursiga kirish

 
245 
DRAMATURGIYA.  XX  asrning  10-yillarida  Germaniyada  ekspressionizm  oqimi 
paydo  bo'ladi.  Bu  oqim  birinchi  jahon  urushi  arafasida  yaqinlashib  kelayotgan 
ijtimoiy larzalarning aks sadosi sifatida dunyoga kelgan edi. 
Ekspressionistlarni  voqelikning  ichki,  botiniy  mohiyatini  ochish  qiziqtirdi. 
O'tgan  asrdagi  naturalizm  va  shuningdek  realizm  voqelikning  ustki  jihatigagina 
qaratilgan  izohchilik  ruhidagi  uslublar,  deb  e'lon  qilindi.  Ekspressionistik 
dramaturgiyaning  turqi-tarovati  madaniyat  tarixida  «Hayqiriq  dramasi»  degan 
tushuncha  ta'birda  o'z  ifodasini  topdi.  Bu  san'atda  har  narsa  oshirib-toshirib 
ifodalanishi  shart:  sujet  tuzilishi  va  obrazlar  rivojida  birma-bir  mantiqiy 
izchillikkka  erishishdan  qochish;  mashmashalarning  oddiy  va  oshkoraligi; 
holatlarni bir-biriga zid qo'yish kabilar ushbu oqimning muhim belgilari edi. 
Ekspressionizm  dramaturgiyasi  V.  Gazenkleverning  «0'g'il»  (1914)  pyesasi 
bilan  dunyo  yuzini  ko'rdi.  Jahon  urushi  arafasida  yozilgan  bu  pyesada  o'g'ilning 
otaga  qarshi  bosh  ko'tarib  chiqish  voqeasi  odatdagi  oilaviy  mashmashalarni 
eslatardi.  Lekin  undan  ota  va  o'g'il  orasidagi  kelishmovchiliklarning  mantiqiy 
asoslarini  izlash  behuda.  Unda  ekspressionizmga  xos  tarzda  rahm-shafqatlilik, 
ezgulik  haqida  ko'p  so'z-mulohazalar  bo'lishiga  qaramay,  oxiri  o'g'il  o'z 
to'pponchasini otaga qaratib o'q uzadi. Lekin muallifning asosiy maqsadi o'g'ilning 
otaga  qarata  o'q  uzishini  ko'rsatishda  emas,  balki  shu  fojeani  keltirib  chiqargan 
noinsoniy muhitni fosh etishda edi. 
Ekspressionistlar  urushlarni  keskin  qoralab  chiqdilar.  O'ziga  qarshi  o'zi  qurol 
ko'tarib  chiqqan  kimsalar  insonligini  yo'qotgan.  O'ziga  o'zi  choh  qazuvchi 
manqurtlar  tarzida  baholandilar.  Reynxardt  Geringning  “Dengiz  jangi”  (1918) 
tragediyasida  sahnada  kishilarning  jismoniy  va  ruhiy  halokati  ko'rinishi  namoyon 
bo'ldi.  Dengiz  qa'riga  cho'kayotgan  kema  matroslari  sardorining  buyrug'I  bilan 
yuzlariga  niqob  tortib,  vahima  ichida  o'zligini  yo'qotib  olomonga  aylanib  urush 
falokatidan  benom,  beiz  foniy  dunyoni  tark  etib  borardilar.  Ular  urushga  tortilib 
bashardan ajralib, o'limdan o'zga chorasi qolmagan gumroh bandalar edi. 
Frand fon Unruni «Qavm» nomli dramatik trilogiyasi (1918-1920, songgi qismi 
1936-yili tugallangan) haqli ravishda ekspres-sionizmning urush haqidagi eng yirik 

---