Mavzu: Tasavvuf ta`limotida Mansur Hallojning o`rni

3.  Nafs 

Bu  lafs  ham  bir  necha  ma`nolarida  ishlatiladi.  Nafs-  moddiy  va 

manaviy ma`nolarida bo`lib, biri ikkinchisi bilan chambarchas bog`liqliqdir. 

 

Moddiy  ma`noda  nafs  tanadagi  latifiy  bir  jism  bo`lib,  tananing  barcha 

moddiy  ehtiyojlarini  nazorat  qilib,  boshqarib  turadi.  Uning  bu  ishidagi  asosiy 

---

 

32 

quroli talab g`azab va shahvatdir. Bu narsalar meyorida bo`lganda, nafs  xotirjam 

hisoblanadi va u o`zidan talab etilgan vazifani to`g`ri bajarayotgan bo`ladi. 

 

Nafsning  talabi,  g`azabi  va  shaxvati  meyoridan  oshib  ketsa,  u  yomonlikka 

undovchi nafs hisoblanadi va malomat qiladi. 

 

Ma`naviy ma`noda nafs aqlga va ruhga oid barcha ehtiyojlarini nazorat qilib, 

boshqarib  turuvchi  omildir.  Bu  nafs  insonning  shaxsiyati,  “men”ligidir. 

Shariatning talab va takliflari mana shu nafsga qaratilgandir. 

 

Ayni  paytda,  moddiy  nafs  ma`naviy  nafsga  tobe`  bo`lib,  bu  ikkisi  birga 

insonning borlig`ini tashkil qiladi. 

 

Tasavvufda “nafs” lafzi ikki ma`noda ishlatiladi. 

 

 Birinchi  –  insondagi  g`azab  va  shahvat  quvvatini  jamlovchi  ma`nodir.  Ha, 

ahli  tasavvuf  “nafs”  deganda  ko`proq  yomon  sifatlarini  o`zida  jamlovchi  narsani 

ko`zda tutadilar. Shuning uchun ham, ularning istilohida “nafsga qarshi muhojada 

qilish”, ”uni sindirish” kabi iboralar tez-tez uchrab turadi. 

 

Bunday nafsning o`ziga xos ismi bo`lib, uni “an-nafsul ammoratul bissu`i” – 

“yomonlikka amr qiluvchi nafs” deb ataladi. 

 

Ikkinchisi  avval  zikr  qilingan  ruh,  ya`ni  insondagi  latifiy  jism  bo`lib,  u 

insonning joni va o`zini anglatadi. U holatga qarab turli vasflarga ega bo`ladi. 

 

Bunday  nafs  shahvatlar  ila  kurashda  g`olib  bo`lib,  sokinlik  kasb  qilgan 

nafsdir. U “mutmainna” – “xotirjam nafs” deb ataladi. 

 

Tasavvuf maktabining mashhur namoyondasi, Islom olamida katta hurmatga 

ega bo`lgan olim imom Hasan Basriy: “Yaxshi odam doimo o`z nafsini malomat 

qilib turadi, fojir odam nafsinni itob qilmay yuraveradi”, deganlar. 

 

4. 

Aql

.  Bu  lafs  ham  turli  ma`nolarda  ishlatiladigan  lafslardan.  Tasavvufda 

o`sha ma`nolarda ikkitasi ishlatiladi.  

 

Birinchi – narsalarning haqiqatini idrok qilib bo`lib,ilmning suratidan iborat 

bo`ladi.  Ikinchisi – ilmlarni idrok etuvchi bilmdir.