Mаvzu: tаdbirkorlik fаoliyatining аsosiy shаkllаri mundarija

2.2. Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish omillari

Bozor iqtisodiyotida kichik biznesning ahamiyati juda katta. Kichik biznes holda, bozor iqtisodiyoti ham faoliyat, na rivojlana olmaydi. Uning shakllanishi va rivojlanishi ma'muriy-buyruq iqtisodiyotidan normal bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitida iqtisodiy siyosatning asosiy muammolaridan biridir. Bozor iqtisodiyotidagi kichik biznes - yalpi milliy mahsulotning iqtisodiy o'sish sur'ati, tarkibi va sifatini belgilovchi etakchi sektor; barcha rivojlangan mamlakatlarda yalpi ichki mahsulotning 60-70 foizi kichik biznes ulushiga to'g'ri keladi. Shuning uchun rivojlangan davlatlarning aksariyati kichik biznes faoliyatini har tomonlama qo'llab-quvvatlaydi. Jahon iqtisodiyotida ko'plab kichik firmalar, kompaniyalar va korxonalar faoliyat ko'rsatmoqda. Bozor kon'yunkturasining o'zgarishiga tezkor javob beradigan kichik tadbirkorlik bozor iqtisodiyotiga zarur moslashuvchanlikni beradi. Kichik biznes raqobat muhitini shakllantirishga katta hissa qo'shadi, bu bizning yuqori darajada monopolistik iqtisodiyotimiz uchun juda muhimdir. Shuni ham unutmaslik kerakki, kichik korxonalar ekologik vaziyatga ham kam ta'sir ko'rsatadi. Kichik biznesning NTPning eng muhim yo'nalishlari, birinchi navbatda, elektronika, kibernetika va informatika sohalarida bir qator yutuqlarga erishishda muhim rol o'ynaydi. Mamlakatimizda bu rolni konvertatsiya qilish jarayoni boshlanganini yodda tutish juda qiyin. Kichik biznesning bu va boshqa ko'plab xususiyatlari uning rivojlanishini O'zbekiston iqtisodiyotini isloh qilishning muhim omili va tarkibiy qismiga aylantiradi. Kichik biznesning zarurligini chuqur va batafsil tushunish va tushunish uchun, albatta, kichik biznesni rivojlantirish bo'yicha yetakchi xorijiy mamlakatlarning tajribasini ko'rib chiqish kerak. Odatda rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega bo'lgan barcha xorijiy mamlakatlarda kichik biznesni kuchli davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash mavjud. Misol uchun, Germaniyada kichik korxonalar uchun subsidiyalar har yili 4 milliard markani tashkil etadi. AQSh Kongressida kichik biznes muammolari ikki qo'mitani o'z ichiga oladi. Boshida kichik biznes boshqaruvi. Har bir davlatda 30-40 kishi uchun mintaqaviy bo'limlar mavjud. Ma'muriyatning maqsadi kichik biznesni davlat darajasida qo'llab-quvvatlashdir. Ayniqsa, kichik korxonalar soni yuqori bo'lgan Yaponiyada bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat yordamisiz rivojlana olmaydigan kishilar alohida ajratilgan. Davlatning soliq siyosati kichik biznesni rivojlantirishda rag'batlantiruvchi omil hisoblanadi. Soliq siyosatining mohiyati soliqlarning cheklangan stavkalarini bosqichma-bosqich kamaytirish va juda tor soliq bazasi va soliq imtiyozlarini qo'llashning keng doirasi bilan soliqqa tortishning progressivligini kamaytirishdan iborat. Korxonaning kattaligiga qarab soliq stavkasini kamaytirish kichik korxonalarni soliqqa tortish usullaridan biridir. Misol uchun, AQShda 16 ming dollargacha bo'lgan daromad solig'i bo'yicha imtiyozli stavkalar, birinchi 15 ming dollarlik 50 foiz soliq va keyingi 25 ming dollarlik 25 foiz miqdorida maksimal stavka-34 foiz. Kichik korxonalar bozor iqtisodiyotida turli funktsiyalarni bajaradilar. Kichik korxonalar, asosan, mahalliy bozorlarga yo'naltirilgan yakuniy mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Asosan, bu tez buziladigan mahsulotlar, zargarlik buyumlari, kiyim - kechak, poyabzal va boshqalar. va boshqalar. Umuman olganda, rivojlangan mamlakatlarda aynan kichik biznesga davlat miqyosida e'tibor qaratilayotganini yana bir bor ta'kidlash joiz. Davlat soliq siyosati sohasida kichik biznesni, pul va turli imtiyozlarni qo'llab-quvvatlaydi.

Mustaqillik yillarida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik O'zbekiston iqtisodiyotining asosi bo'ldi. Qishloqda sanoat ishlab chiqarishni tashkil etish, korxonalarni rivojlantirish, ichki bozorni sifatli va raqobatbardosh mahsulotlar bilan to'ldirish, xizmat ko'rsatish va servis sohasini takomillashtirish, aholi bandligi va farovonligini oshirishda xususiy mulkning keng imkoniyatlari o'z ifodasini topgan. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili bu boradagi ishlar ko'lamini yanada kengaytirish imkonini bermoqda. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining O'zbekiston yalpi ichki mahsulotidagi ulushi izchil o'sib borayotgani buning yorqin tasdig'idir. Xususiy sektorni rivojlantirishga qaratilayotgan alohida e'tibor, qonun doirasida tadbirkorlik subyektlarining erkin faoliyat yuritishi uchun yaratilgan imtiyoz va preferensiyalar yuksak samaralar bermoqda. Natijada tadbirkor va tashabbuskor mulkdorlar safi kengayib, aholining bu sohaga qiziqishi tobora ortib bormoqda. Mamlakatimiz tadbirkorlari shahar va qishloqlarimiz qiyofasini o'zgartirish, dasturxonning to'kinligi va xalqimiz farovonligiga munosib hissa qo'shmoqda.

Kichik tadbirkorlik subyektlari:

* yakka tartibdagi tadbirkorlar;

* ishlab chiqarish tarmoqlarida ish bilan band bo'lgan xodimlarning o'rtacha yillik soni yigirma nafardan ortiq bo'lmagan, xizmat ko'rsatish va boshqa noishlab chiqarish tarmoqlarida o'n nafardan ortiq, ulgurji, chakana va umumiy ovqatlanish sohasida-besh kishidan ortiq bo'lmagan mikrofirmalar;

sanoat tarmoqlarida ish bilan band bo'lgan xodimlarning o'rtacha yillik soniga ega bo'lgan kichik korxonalar:

· yengil va oziq-ovqat sanoati, metallni qayta ishlash va asbobsozlik, yog'ochni qayta ishlash, mebel sanoati va qurilish materiallari sanoati-yuzdan ortiq odam;

* mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg'i-energetika va kimyo sanoati, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash, qurilish va boshqa sanoat-ishlab chiqarish sohalari-ellikdan ortiq emas;

* fan, ilmiy xizmat, transport, aloqa, xizmat ko'rsatish sohasi (sug'urta kompaniyalaridan tashqari), savdo va umumiy ovqatlanish va boshqa noishlab chiqarish sohasi-yigirma besh kishidan ortiq bo'lmagan. Kichik tadbirkorlik subyektlari xodimlarining o'rtacha yillik soni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda belgilanadi. Shu bilan birga, unitar (sho'ba) korxonalarda, filiallarda va idoralarda ishlaydigan xodimlar soni ham hisobga olinadi. Bir necha turdagi faoliyatni (ko'p tarmoqli) amalga oshiruvchi yuridik va jismoniy shaxslar kichik tadbirkorlik subyektlariga ularning ulushi yillik aylanmaning eng yuqori hajmi bo'lgan faoliyat turi mezonlari bo'yicha tegishli. Kichik tadbirkorlik sub'ektlari uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan imtiyozlar, kafolatlar va huquqlar yuqorida ko'rsatilgan tijorat tashkilotlariga ularning vakolatli tashkilotlarga (davlat soliq, bojxona xizmati organlari, davlat statistika organlari, banklar va boshqalar) murojaatlari asosida beriladi. Imtiyozlar, kafolatlar va huquqlarning xususiyatiga qarab, ular kichik tadbirkorlik sub'ektlari ekanligi to'g'risida yozma ravishda xabardor qilinadi. Xabarning ishonchliligi uchun javobgarlik bildirishnomani taqdim etgan sub'ektlarga beriladi. Mikrofirmadagi va kichik korxona tomonidan belgilangan o'rtacha yillik miqdordan oshib ketgan taqdirda, ular qonun hujjatlarida nazarda tutilgan imtiyozlar, kafolatlar va huquqlardan ortiqcha yo'l qo'yilgan muddatga va keyingi uch oyga mahrum etiladi.

1. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tushunchasi, mohiyati va ahamiyati

Zamonaviy iqtisodchilar deyarli tushunchalarni aniqlaydi: "tadbirkor", "kichik biznes", "kichik tadbirkorlik", o'z navbatida, "katta biznes" ni biznesni tashkil etishning boshqa tamoyillariga asoslangan iqtisodiy hayot fenomeni sifatida ko'rib chiqadi.

Kichik biznes-bu kichik shakllarda amalga oshiriladigan, tadbirkorlik faoliyatiga asoslangan, kichik va o'rta xususiy tadbirkorlarning jamiyati bo'lib, u monopolistik korxonaga kirmaydi.

Kichik tadbirkorlik - bir tomondan, moddiy, energetika, tabiiy resurslarni minimal jalb etish va inson kapitalidan maksimal darajada foydalangan holda moddiy boyliklarni yaratadigan iqtisodiyotning o'ziga xos sektori, ikkinchidan, fuqarolarning o'z-o'zini anglash va o'z-o'zini ta'minlash sohasi O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida berilgan huquqlar doirasida.

Shunday qilib, kichik biznes sifatida tadbirkorlik faoliyati-bu bozor iqtisodiyoti sub'ektlari tomonidan belgilangan qonunlarga muvofiq amalga oshiriladigan, mol-mulkdan muntazam foyda olish, tovarlarni sotish, ishlarni bajarish yoki ushbu sifatda ro'yxatdan o'tgan shaxslar tomonidan xizmatlar ko'rsatishga qaratilgan tadbirkorlik faoliyati.

Amerika qo'shma Shtatlarida kichik biznes, AQSh savdo vazirligi tomonidan belgilangan 100 dan ortiq ishchi va xodimlar bilan band bo'lgan ishlab chiqarish korxonasi hisoblanadi va ulgurji savdo aylanmasi yiliga 200 ming dollardan oshmaydi. Agar bu ishlab chiqarish korxonasi emas, balki savdo yoki boshqa har qanday bo'lsa, yillik aylanma mablag'lar 50 ming dollardan oshmasligi kerak.

Har qanday rivojlangan davlatning "yuzi" yirik korxonalar va korporatsiyalardan iborat bo'lsa - da, kuchli iqtisodiy kuchning mavjudligi - katta kapital-ko'p jihatdan ilmiy-texnik va ishlab chiqarish salohiyatining darajasini belgilaydi, bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlar hayotining haqiqiy asosi kichik korxonalar biznes hayotining eng ommaviy, dinamik va moslashuvchan shakli hisoblanadi.

Kichik biznes sektori yangi turdagi mahsulotlar va bozorning "niches" ni jadal o'zlashtirib, tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishni iste'molchiga yaqinlashtirishga, yirik biznes uchun yoqimsiz tarmoqlarda rivojlanishiga yordam beradi. Kichik biznesning muhim xususiyatlari kichik mahalliy xom ashyo manbalaridan keng foydalanish, investitsiyalarni jadal rivojlantirish qobiliyati va aylanma mablag'larning yuqori aylanishidir. Ushbu sektorning yana bir o'ziga xos xususiyati-iqtisodiyotning turli tarmoqlarini rivojlantirishni jadallashtirishga ko'maklashadigan faol innovatsion faoliyat. Kichik biznes raqobat muhitini shakllantiradi, mehnat bozorida muqobil yaratadi, millionlab yangi ishlarni tashkil qiladi.

Kichik biznesga xos moslashuvchanlik va bozor kon'yunkturasining o'zgaruvchanligiga yuqori moslashuvchanlik mamlakatdagi makroiqtisodiy jarayonlarni barqarorlashtirishga, iqtisodiyotning optimal tuzilmasiga erishishga yordam beradi.

O'zbekistonda biznesni qanday shaklda ochish kerak ?

Boshlang'ich tadbirkor o'z ishini jismoniy shaxs va yuridik shaxs sifatida ochishi mumkin. Bugungi kunda O'zbekistonda tadbirkorlikning bir qator tashkiliy-huquqiy shakllari mavjud:

Yakka tartibdagi tadbirkor yuridik shaxs tashkil etmasdan biznes yuritishning bir shakli hisoblanadi. Bunday tadbirkorlik o'z mablag'lari va mol-mulkini investitsiya qilish bilan o'z xavfi ostida. Bu yollanma ishchilarning etishmasligi va boshqa jismoniy shaxslar bilan bunday shakllarda biznes qilish imkoniyatini nazarda tutadi:

1. Oilaviy tadbirkorlik (er-xotin sifatida biznes yuritish);

2. Oddiy hamkorlik;

3. Dehqon xo'jaligi (fermer xo'jaligi).

Xususiy tadbirkorlik-yuridik shaxs tashkil etadigan tashkiliy-huquqiy shakl. Bu bir shaxs tomonidan yaratilgan va o'z mol-mulki asosida o'z faoliyatini amalga oshiradigan tashkilotdir. Bunday biznesning o'ziga xosligi bir kishining yagona rahbarligi va boshqa muassislarni istisno qilishdir.

Aksiyadorlik jamiyati ta'sischilarning (aktsiyadorlarning) ixtiyoriy depozitlari asosida tashkil etiladigan biznes shaklidir. O'zbekistonda aksiyadorlik jamiyatlari ochiq va yopiq bo'lishi mumkin. Yopiq AO aktsiyalar erkin sotish uchun qo'yish mumkin emas, deb shama. Ushbu shakldagi eng kam ustav kapitali O'zbekistonda tadbirkorlik 400000 AQSh dollarini tashkil etadi. Foyda bo'yicha oddiy aktsiyalar egalari dividendlar to'laydi va imtiyozli aktsiyalar kompaniyaning daromadiga bog'liq bo'lmagan qimmatli qog'ozlar hisoblanadi.

Mas'uliyati cheklangan jamiyat-bu yuridik shaxsni ro'yxatdan o'tkazish majburiy bo'lgan eng keng tarqalgan tashkiliy va huquqiy shakllardan biridir. Shirkatning ustav kapitali tashkilotning barcha faoliyati uchun emas, balki ular tomonidan kiritilgan depozitlar doirasida javobgar bo'lgan ishtirokchilar ulushiga bo'linadi.

Qo'shimcha mas'uliyatli shirkat-korxona faoliyati uchun o'z mol-mulki bilan javobgar bo'lgan tadbirkorlikning kamroq talab qilinadigan shakli.

Ismi. Bu o'z ishini tashkil etishning muhim qismidir, chunki kelajakdagi tashkilotning talab va obro'si bevosita noyob bo'lishi kerak bo'lgan nomga va O'zbekiston so'zlari va tarixiy shaxslarning nomlarini o'z ichiga olmaydi. Kompaniyaning mahsulotlari va xizmatlari haqidagi tushunchani potentsial xaridorga beradigan faoliyat turi haqida gapiradigan nomni tanlash eng yaxshisidir.

O'zbekiston Respublikasi qonunchiligi tadbirkorlikni tadbirkorlik faoliyati subyektlari tomonidan daromad (foyda) olishga qaratilgan qonun hujjatlariga muvofiq o'z xavfi va mulkiy javobgarligi ostida amalga oshiriladigan tashabbuskor faoliyat sifatida belgilaydi.

Bunda tadbirkorlik faoliyati subyektlari (tadbirkorlik subyektlari) belgilangan tartibda ro'yxatdan o'tgan va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi yuridik (yul) va jismoniy shaxslar (FL) hisoblanadi.

Jismoniy shaxs tomonidan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish "yakka tartibdagi tadbirkorlik" deb ataladi (bu haqda keyinroq).

Shuni ta'kidlash kerakki, yuridik shaxs tomonidan tadbirkorlikni amalda amalga oshirish mamlakatda biznes yuritishning asosiy shakli hisoblanadi. Qonun yuridik shaxsning shakllarini quyidagicha belgilaydi: tijorat tashkiloti bo'lgan yuridik shaxs xo'jalik yurituvchi shirkat va jamiyat, ishlab chiqarish kooperativi, unitar korxona shaklida va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa shaklda tuzilishi mumkin.

Aytgancha, u keng bunday "kichik korxona", "chet el investitsiyalari bilan korxona", "qo'shma korxona", "chet el korxonasi", "xolding", va hokazo kabi qonun va amaliyot turkum tomonidan ishlatiladi ta'kidlash lozim.muayyan semantik va amaliy ahamiyatga ega, hatto bir xil, aslida, OPF yuridik shaxslar (kompaniyalar) munosabatlar yo'q. Aksincha, tegishli yuridik shaxslar qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tijorat yoki notijorat tashkilotlarning OPFLARIDAN birida tuziladi.

Yakka tartibdagi tadbirkor (IP) ning ochilishi kichik va ba'zan o'rtacha tovarlar ishlab chiqarishni tashkil qilish, ishlarni bajarish va xizmat ko'rsatish uchun juda foydali.

Qonun hujjatlariga muvofiq fuqaro davlat ro'yxatidan o'tkazilgan paytdan boshlab yakka tartibdagi tadbirkor sifatida tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanishga haqli. Bunda yakka tartibdagi tadbirkorlik - yuridik shaxs tashkil etmasdan (yakka tartibdagi tadbirkor) jismoniy shaxs tomonidan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish. Yakka tartibdagi tadbirkorlik yakka tartibdagi tadbirkor tomonidan yakka tartibdagi tadbirkor tomonidan mol-mulk huquqi asosida, shuningdek mulkka egalik qilish va (yoki) foydalanishga ruxsat beruvchi boshqa mulkiy huquqlar asosida xodimlarni yollash huquqisiz mustaqil ravishda amalga oshiriladi.

Shu bilan birga, qonun yakka tartibdagi tadbirkorlikni nafaqat bir shaxs, balki boshqa jismoniy shaxslar bilan ham amalga oshirishga imkon beradi. Masalan, jismoniy shaxslar yuridik shaxs tashkil etmasdan qo'shma tadbirkorlik faoliyatini quyidagi shakllarda amalga oshirishi mumkin: a) er-xotin tomonidan ularning umumiy mol-mulki asosida amalga oshiriladigan oilaviy tadbirkorlik; b) oddiy sheriklik; v) yuridik shaxs tashkil etmagan holda dehqon xo'jaligi.

5. O'zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning huquqiy asoslari va ularni takomillashtirish