|
II 3.Rossiya ilm-fanida sport psixologiyasining rivojlanishi. P.A.Rudik va A.S.Punilarning ilmiy sa’y-harakatlari.
«Sport psixologiyasi» fani 60-yillarning oxiriga kelib rivojlana boshladi. Sobiq Ittifoq davrida mazkur fan bo‘yicha o‘quv adabiyotlari va ilmiy-tadqiqot ishlari Rossiya olimlari tomonidan yozilar va boshqa respublika olimlari o‘z ona tiliga tarjima qilib o‘rganar edi. 0‘zbekistonda hozirgi kungacha o‘zbek tilida «Sport psixologiyasi» fani bo‘yicha birorta ham darslik yoki o‘quv qo‘llanma yozilgan emas.
«Sport psixologiyasi» fani sobiq Ittifoqda biror-bir respublikada, shu jumladan, 0‘zbekistonda ham bir tekisda rivojlanmadi. Rus tili davlat tili bo‘lgani sababli, o‘zbek olimlari «Sport psixologiyasi» fanini o'zlashtirishda ancha qiyinchiliklarga uchradilar. Sobiq Ittifoq rahbarlari milliy respublika vakillarini bu fanni jahon miqyosida ham nazariy, ham amaliy jihatdan o‘zlashtirib olishlari uchun chet davlatlaiga malaka oshirishga yoki tajriba almashishga yubormas edilar. 0‘sha davrlarda «Sport psixologiyasi» fani Rossiya Federatsiyasi olimlari tomonidan o‘rganildi, xolos. Bu borada 1925—26-yillarda P.A. Rudik tomonidan Moskva jismoniy tarbiya institutining psixologiya kafedrasida bir talay ijobiy ishlar bajariladi. A.S. Puni Leningrad jismoniy tarbiya institutida sport psixologiyasiga doir ilmiy izlanishlar olib bordi. Gruziya, Armaniston, Latviyada va boshqa respublikalarda, jumladan, 1960-yillarda 0‘zbekiston jismoniy tarbiya institutida sport psixologiyasi kafedralari tashkil qilindi. 1946-yilda Lesgaft nomidagi Leningrad jismoniy tarbiya instituti kafedrasida A.I. Puni rahbarligida sport psixologiyasi bo'yicha aspirantura ochildi. 1952-yilda A.I. Puni birinchi bo‘lib, «Sport psixologiyasi» fanidan doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. Undan keyin birin-ketin mazkur fan bo‘yicha monografiyalar chiqa boshladi. [5]
Rossiyada sport psixologiyasining asoschilari 1927-yilda “Jismoniy madaniyat psixologiyasi” monografiyasini nashr ettirgan A.P.Nechaev, A.T.Puni, Z.I.Chuchmarev, P.A.Rudik hisoblanadi. Urushdan oldingi yillarda jismoniy tarbiya institutlari uchun “Sport psixologiyasi” maxsus dasturlari ishlab chiqilgan.
Sport psixologiyasining jadal rivojlanishi Ikkinchi jahon urushidan keyin ko’plab mamlakatlarda boshlandi. Bunga sportning obro-e’tiborining o’sib borishi, shuningdek, ikki siyosiy tizimning sotsialistik va kapilatistik tizimlarning o’zaro kurashlari sabab bo’lgan.
Biroz vaqt o’tgach, Sport psixologiyasi bo’yicha xalqaro kongresslar muntazam ravishda o’tkazila boshlandi. 1970-yilda “Xalqaro sport psixologiyasi” jurnali tashkil etildi va XX asrning 60-yillarida Yevropa va shimoliy Amerikadagi sport psixologlari uyishmalari paydo bo’ldi.
Rossiyada 1952 - yilda A.T.Puni sport psixologiyasi bo’yicha birinchi doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi, so’ngra psixologiyaning ushbu sohasidagi tadqiqotlarga bag’ishlangan monografiyalar paydo bo’ldi. Ularning mualliflari: G.M.Gagaev, S.CH.Gellershteyn, A.A.Lalayan, V.G.Narakidze, A.T.Puni, O.A.Chernikova. Keyingi yillarda ko’plab olimlar sport psixologiyasining rivojlanishiga katta hissa qo’shdilar: O.A.Dashkevich, E.A.Kalinin, R.A.Piloyan, V.M.Pisarenko, A.V.Radionov, O.A.Sirotin, V.A.Talochek, I.P.Volkov, G.B.Gorbunov, T.T.Djamgarov, R.M.Zagainov, Yu.Ya.Kiselev, V.L.Marishchuk, A.N.Nikolaev, V.K.Safonov, B.N.Smirnov, N.B.Stambulova, E.N.Surkov, Yu.L.Xanin, B.A.Vyatkin, A.N.Ganyushkin, A.A.Lalayan, Yu.A.Kolomeytsev va boshqalar. Psixologlar o’n yildan beri Sankt – Peterburg davlat universitetining psixologiya fakultetida sport psixologiyasi mutaxassisligi bo’yicha tahsil olishmoqda. [4]
A.A.Belkin eksperimental tadqiqotlar olib bordi, bunda u maxsus isitishni ideamotor bilan almashtirdi. Bo’lgusi harakatni qasddan ifodalashga asoslangan ideamotor mashg’ulotdan raqobat sharoitida foydalanish mumkinligi ma’lum bo’ldi. Shu bilan birga, mashqlarning sifati maxsus mashqlar bajarilishidan oldin bajarilgan mashqlarning sifatidan deyarli farq qilmaydi. Musobaqadagi kurashda sportchilar odatda mashg’ulotlarda bo’lgani kabi isinish imkoniyatiga ega emaslar. [7]
Sportchilarga xos bo’lgan yana bir muhim sifatlardan biri shubhasiz, g’alabaga intilish xususiyatidir.
Yana bir rus olimi A.A.Viru tadqiqotlari natijalariga ko’ra:
Dastlabki tayyorgarlikning muhim jihati – bu g’alabaga bo’lgan ishonch. So’rov o’tkazilgan basketbolchilarning 50 foizida g’oliblikka ishonch haqiqatan ham muvaffaqiyatning asosi hisoblanadi.
Yo’qotish qo’rquvi ularni falaj qilganday tuyuladi. Ammo ko’plab futbolchilar bor (33 foiz), yo’qotish qo’rquvi ularni safarbar qilishga undaydi va ular ancha muvafaqqiyatli o’ynashadi. Basketbolchilarning 17 foizi o’yin muvaffaqiyatlari va g’alabaga bo’lgan ishonch o’rtasidagi bog’liqlikni sezmaydilar. Ko’proq tajribali basketbolchilar odatda o’yinni muvafaqqiyatli o’tkazish nafaqat g’alabaga bo’lgan ishonchga, balki o’ziga bo’lgan ishonchga ham bog’liq deb ta’kidlashadi. [8]
Yuqori natijaga erishish uchun sportchini safarbar qilish va mashg’ulotni boshlashdan oldin, ko’plab sport turlari tezlikni va kuch qobiliyatni maksimal darajada oshirish fayfiyatida bo’ladi. Bunday safarbarlik sportchi uchun maqsadlarni belgilashga bog’liq.
A.S.Egorov munosabatning ikki turini aniqladi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
