Мавзу: Табиий шароит ва ресурсларни халқ хўжалигини турли тармоқларини ривожлантириш нуқтаи назаридан баҳолаш

Электр энергетика омили. Ҳозирги замон ишлаб чиқаришини электр қувватисиз тасаввур қилиш қийин. Ушбу соҳанинг ўзига хос хусусияти шундаки, у яратган маҳсулотни, яъни электр қувватини жамғариб, омборхоналарга йиғиб бўлмайди, ундан айни пайтнинг ўзида, синхрон равишда фойдаланиш керак. Бундан ташқари, электр қуввати юқори кучланишли электр тармоқлари орқали узоқ масофаларга ҳам узатилиши мумкин. Одатда, электр қуввати омилини ишлаб чиқаришнинг ҳудудий ташкил этилишида, энг аввало, унинг арзон хилларига урғу берилади. Арзон электр қуввати сув станцияларидан олинади, чунки сув сувлигича СЭСдан кейин ҳам қолаверади, иссиқлик электр станцияларида эса кўмир, мазут ёки табиий газ тамомила сарфланади.
Электр энергетика омилига қуйидаги мисолларни келтириш мумкин. 1 т. қалайи ёки титан ишлаб чиқариш учун (титан пўлатдан бир неча марта енгил ва, айни чоғда, ундан анча чидамлироқ) 40-50 минг кВт/соат, худди шу миқдордаги алюминийга ва натрийга 16-19 минг кВт/с, мисни рафинациялаш (тозалаш), электр печларида пўлат эритишда уларнинг ҳар бир тоннасига 8-10 минг кВт/с атрофида электр қуввати сарфланади. Шунингдек, темир қотишмалари (ферросплав), магний, қўрғошин, синтетик тола ва каучук кабиларнинг ҳам электр энергиясига талаби катта. Табиийки, бундай корхоналар арзон электр энергияси манбаларига яқин жойда қурилиши керак.
Жуда қизиқарли ҳол: Россиянинг бир қатор шаҳарларида СЭС ва алюминий заводлари “қўш кулча”дек айнан бир жойда, бир марказда учрайди. Масалан, Братск СЭС ва Братск алюминий заводи, Красноярскдаги СЭС ва алюминий завод, Волглград СЭС ва алюминий корхонаси ва ҳ.к. Бундай жуфтликлар ёки элементар ҳудудий ишлаб чиқариш мажмуалари Украина, Арманистон, Франция ва бошқа жойларда ҳам мавжуд. Тожикистон Республикасидаги Турсунзода (Регар) шаҳридаги алюминий завод ҳам Норак СЭСига яқин жойда қурилган. Олмалиқда йирик рангли металлургия ва кимё корхоналари шу ердаги ИЭМ ҳамда Янги Ангрен ИЭСидан, Чирчиқ саноат мажмуаси Чирчиқ каскад СЭС қувватларидан фойдаланади. Фарғонадаги кимё, нефтни қайта ишлаш ва бошқа саноат корхоналари бу шаҳардаги йирик ИЭМдан электр энергиясини олади.
Демак, электр қуввати омил сифатида бир қатор саноат тармоқларини ўз атрофида “йиғар” экан. Шу сабабли, у катта йирик район ва ҳудудий мажмуа ҳосил қилиш қудратига эга. Бизнинг шароитимизда электр қуввати янги ерларни ўзлаштириш учун ҳам керак. Жумладан, Қарши даштининг асосий қисми Толлимаржондаги бир қатор насос станциялари воситаси билан суғорилади. Ҳозирги кунда электр қуввати маҳаллий табиий газ асосида ишлайдиган Толлимаржон ИЭСда олинади.
Республикамизда булардан ташқари Сирдарё, Ангрен, Тошкент, Навоий, Тахиатош ИЭСлари, Андижон, Чорбоғ, Хожикент, Туямўйин ва бошқа СЭСлар мавжуд. Улар йилига 50 млрд кВт/соатдан кўпроқ электр энергиясини ишлаб чиқаради. Бу эса рангли металлургия, кимё каби “энергияталаб” тармоқларни ривожлантиришга имкон беради.
Ижтимоий­иқтисодий омиллар ичида энг муҳими