Mavzu: tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi pedagogik fan sifatida

Mazmuni bo
l
yicha tushunchalar oddiy va murakkabga bo’tinadi. 
Masalan, “Quruqlik yuzasining shakllari” murakkab tushuncha. Uning eng muhim 
belgisi: tekis yuza (tekislik)ning ko’tarilgan (tepalik, tog’lar), pasayganligi (tog’ 
oralig’i jarlik)dir. Shu paytning o’zida tepalikka oddiy tushuncha sifatida ham 
qarashimiz mumkin; uning eng muhim belgisi tagi, cho’qqili va yon bag’irligidir. 
Tushunchalar hajmiga qarab, alohida va umumiy bo’ladilar. 
(Masalan, 
tabiatshunoslik kursida “O'z o’lkamizning tabiati”, 
“Tabiatda mavsumiy o'zgarishlar” tushunchalarini umumiy deb atash 
mumkin, ular hissiy qabul qilishlar bilan bog’liqdir va alohida tushunchalar, 
umumiy tasavvurlardan iborat. Alohida va umumiy tushunchalar ham geografik, ham 
biologik kelib chiqishiga ega bo’lishi mumkin. 

---

Geografik tushunchalar 
alohida (Toshkent) va umumiy (tog’lar, foydali 
qazilmalar) tushunchalarga, 
biologik tushunchalar 
tur (chittak, lola, archa, avlod, 
hayvonlar, bargli o’simliklar) tushun-chalariga bo’linadi. 
Har xil tushunchalarni shakllantirishda tasavvurlar bilan tushunchalar 
o’rtasiga chegara qo’yish mumkin. Tasavvurlar tobora umumlashib borib, tushuncha 
belgilariga ega bo’ladi. Tushuncha muayyan holga kelib, tasavvuiga o’tadi. 
Tabiatshunoslik kursida tabiat va odamlar faoliyatini o’iganishda dastur qator 
tasavvur hamda tushunchalarning o’zlashtirilishini nazarda tutadi. Birinchi 
tabiatshunoslik darsida o’quvchilar “tabiat”, “jonsiz tabiat”, “jonli tabiat” kabi 
tushunchalar bilan tanishadilar va maktabgacha bo’lgan yoshda ham 1-4- sinflarda 
shakllangan tabiatning real qismlari va hodisalari to’g’risidagi tasavvurlar 
sistemaga olinadi. 
Tushunchalarni shakllantirishda shuni nazarda tutish kerakki, tushuncha 
ayrim elementlardan tarkib topadi. Chunonchi, “tepalik” tushunchasi quyidagi 
elementlardan: cho’qqisi, tagi, tik yonbag’irlik, yotiq yonbag’irlik kabilardan 
tarkib topadi. “Daryo” tushunchasi quyidagi unsurlarni: quyilish joyi, boshi 
(boshlanishi), o’zani, o’ng va chap qiig’og’i kabilarni o’z ichiga oladi. 
Tabiat obyektlari va hodisalari to’g’risida to’g’ri tushuncha hosil qilish uchun 
avval ularni kuzatish, keyin ularning tasvirini (surat, jadval, xarita, sxema) qarab 
chiqish, o’qituvchining hikoyasi yoki suhbatini eshitish va olingan tushunchani 
darslik bo’yicha mustahkamlash kerak. O’qituvchining maqsadga yo’nalgan ishi 
tushunchalarning muvaffaqiyatli shakllanishiga yordam beradi.