Mavzu: Tabiatga ekskursiya, antropogen ( buzilgan va madaniy ) landshaftlarni kuzatish va o’rganish

"buzilgan  yerlar”  deb  ifodalangani  ma’qul.  Buzilgan yerlar  –  inson  faoliyati va tabiiy jarayonlar oqibatida xo‘jalik qiymatini yo‘qotgan, ya- roqsiz  yoki kam  yaroqli holga kelgan, tuproq-o‘simlik qoplamining va gidrologik rejimining o‘zgarishi, texnogen relyefning vujudga kel tirilishi  munosabati  bilan  atrof-muhitga  salbiy  ta’sir manbayi  bo‘lgan,  yoqimsiz manzarali hududlar. Ular tuproq, suv, havoning ifloslanish manbayi hisoblanadi, odamlarning yashash  va  mehnat faoliyati  muhitini murak- kablashtiradi.  Bunday  yerlar,  ko‘pincha,  insonning tabiatga nooqilona ta’siri  natijasida  vujudga  keladi.  Ekin  dalalaridagi  jarlar,  suvomborlari yonidagi  botqoqlar,  konchilik  sanoati hududlaridagi  surilmalar,  o‘pirilishlar  va tashlamalar, chiqindixonalar  va  h.k. Ularni  qayta  tiklash ishlariga  juda katta mablag‘  talab  qilinadi.  Respublika mizda  hozirgi  paytda  bunday  yerlarda yaylovlar, bog‘lar, ko‘llar, rekreatsiya  maskanlari barpo etilib, xo‘jalikda foydalanilmoqda.  

 

Antropogen  omilning  tabiatga  bo‘ladigan  ta’sirining  bir  ko‘rinishi  texnika  ta’siri bo‘lib,  texnikaning  tabiat  bilan  o‘zaro tutashib  ketishi  natijasida yaxlit tabiiy-texnik tizimlar vujudga keladi. Ularni fanda geotextizimlar  deb  yuritiladi.  Geotextizim tabiiy-texnik  tizimlarning  alo- hida o‘ziga  xos geografik xili; texnika va  tabiat,  yoki tabiiy  va texnik  kichik  tizimlarning uyg‘unligi  tushuniladi  va  tizimning  bir butunligi  tushunchasi alohida ahamiyat kasb etadi. 

 

Geotextizimlarga  misol  tariqasida  suvomborlari,  yirik  kanallar,  sug‘oriladigan ekin maydonlari, turli  xil zavod va fabrikalar,  ular  joylashgan landshaftlar hamda yon atrofdagi o‘zaro aloqada bo‘lishi mumkin bo‘lgan landshaftlarni aytish mumkin. 

 

Geotextizimlarda  ularning  texnik  qismida  ro‘y  beradigan  jarayonlar  bilan landshaftda  yuz  beradigan  jarayonlar  o‘zaro jadal  kirishib  ketgan  bo‘ladi. Masalan, sug‘orib  dehqonchilik  qilinadigan  landshaftlarda  o‘simlik,  tuproq  kabi komponentlarning  xususiyatlari  texnika  yordamida  inson  tomonidan  belgilanib, sozlanib  turiladi.  O‘z  navbatida, sug‘orish  tizimining  rejimi  esa  landshaftning holati  bilan  belgilanadi,  ya’ni  boshqariladigan  geotextizimdagi aloqadorliklar  to‘g‘ri va  teskari  aloqalar  yordamida  hosil  bo‘ladi.  Bunday  hollarda  texnika  yordamida boshqari ladigan obyekt sifatida landshaftning biotik  komponentlari, suv  va  hokazolar xizmat  qiladi.  Buni  respublikamizdagi  ko‘plab kanallar  yoki suvomborlar misolida ko‘rish mumkin. 

 

Geotextizimlar  faqat  kanallar  yoki  suvomborlardagina  emas,  balki  yirik sanoat obyektlari atrofda ham shakllanishi mumkin. Bunday geotextizimlarda kichik tizimlar sifatida tabiat, ya’ni landshaft bilan sanoat  obyekti o‘zaro  aloqa  va ta’sirda bo‘ladi. Asosiy aloqalar esa  yana  suv  yoki havo orqali amalga oshadi. Geotextizimlarning texnika qismi vazifasini turli xil issiqlik  elektr stansiyalari,  tog‘-kon metallurgiya kombinatlari, yirik qazilma konlar va boshqalar bajarishi mumkin.