Mavzu: Suyuqliklarning sirt tarangligini o’rganish. Reja: Kirish I. Asosiy qism

Turli Suyuqliklarning sirt taranglik kоeffitsiеntlari.

Suyuqlik turi	Sirt taranglik kоeffitsiеnti
	SGS, din/sm	SI, N/m
Suv	73	73  10^-3
Kеrоsin	24	24  10^-3
Simоb	470	47 10^-2
Spirt, 1 % li	21	21 10^-3
Sоvun eritmasi	40	4  10^-2

Xulosa
I). Suyuqlik ma’lum hajmga ega, lekin ma’lum shaklga ega emas. Suyuqlik zarrachalari bir-biridan ma’lum uzoqlikda bo‘lsa ham, zarrachalar turgan joy o‘zgarib turadi. Suyuqlik sirt qatlam xosil qildi.
Suyuqlik sirtida turgan molekulani suyuqlik ichidagi molekulalar kuchliroq tortiladi; shu sababli suyuqlik molekulalar mumkin qadar suyuqlik ichiga kirish uchun intiladi, natijada suyuqlik o‘z sirtini mukin qadar kamaytirishga tirishadi. Shuning uchun suyuqlikda sirt taranglik yuzaga chiqadi.
II.1). Sirt taranglik — ikki xil faza (jism) lar chegaralanish sirtining termodinamik tavsifi. Suyuklikning hajmi oʻzgarmagan holda qaytar izotermik sharoitda uning sirtini bir birlikka oshirish uchun sarflangan ish bilan ifodalanadi. Bu kattalik J/m2 yoki N/m larda oʻlchanadi. Yangi sirtni hosil boʻlishida bajarilgan ish sirt qatlamidagi molekulalarning oʻzaro tutinish kuchlarini yengib, suyuqlik ichkarisidan yangi molekulalarni sirt qatlamiga oʻtib qoʻshilishlariga sarf boʻladi. Natijada suyuklikning sirt qatlamiga qoʻshilgan molekulalar qoʻshimcha potensial energiyaga ega boʻladi. Muvozanat holat potensial energiyaning eng kichik qiymatiga mos kelgani uchun, oʻz holiga qoʻyib berilgan suyuqlik sirti eng kichik boʻlgan shakl — shar shakliga ega boʻlish uchun intiladi, yaʼni suyuklik oʻzini qisqarishga intiladigan elastik choʻzilgan parda ichiga solib qoʻyilgandek tutadi. Aralashmalar Sirt taranglikiga kuchli taʼsir koʻrsatadi. Masalan, suvda sovun eritilganda uning Sirt tarangliki (0,073 N/m) kamayib 0,045 N/m gacha tushib qoladi. Metall eritmalarining Sirt tarangliki koʻpchilik suyuqliklarga nisbatan katta boʻladi, mas, platinaning Sirt tarangliki 2300 K da 1,82 N/m ga, simobniki esa uy temperaturasida 0,484 N/m ga teng. Ftoruglerodli suyuqliklarning Sirt tarangliki eng kichik qiymatga ega. Temperatura koʻtarilgan sari suyuqlikning zichligi bilan uning to‘yingan bug‘ining zichligi oʻrtasidagi farq kamayib boradi. Shunga mos ravishda sirt taranglik ham kamayib boradi. Kritik temperaturada sirt taranglik nolga teng bo‘ladi.
II.2). Sirt tarangligini o‘lchashning bir qancha statik va dinamik usullari bor. Ulardan biri suyuqlikning ingichka naycha — kapillyarda ko‘tarilishi asosida sirt tarangligini topish usulidir. Ikkinchi usul tomchilar og‘irligini o‘lchash yoki ularning sonini aniqlashga asoslangan. Uchinchi usul. Pufakchalarning eng katta bosimini aniqlash usuli.
II.3). Suyuqlik isitila boshlaganda uning sirt tarang­ligi kritik temperaturaga yetmasdanoq, ya’ni sirt pardasi yo‘qolmasdanoq, nolga teng bo‘­lib qoladi. Sirt tarangligi temperaturaning ko‘tarilishi bilan kamayadi. Sirt tarangligining qiymatiga temperaturadan tashqari suyuqlikda erigan moddalar ham ta’sir qiladi. Ularning ba’zilari sirt tarangligini oshiradi va sirt noaktiv modda­lar deb ataladi; ba’zilari esa kamaytiradi va sirt aktiv moddalar deb ataladi.
II.4). Suyuqliklarning sirt tarangligini laboratoiyada quyidagi tajribalar orqali aniqlash mumkin: Suyuqliklarning sirt taranglik koeffisiyentini kapillyar nay usuli bilan aniqlash: tomchi metodi bilan aniqlash; sezgir dinomametr yordamida suvning sirt taranglik koeffisiyentini aniqlash.