Mavzu: Statsionar yulduzlar va ularning fizik ko‘rsatkichlari. Yulduzlarning spektral sinflari. Absolyut yulduziy kattaligi, yorqinligi, temperaturasi, radiusi va massasi

Rasm-3. Har xil shakldagi orbitaga ega spektral qo‘shaloglar uchun nuriy tezlikni o‘zgarish egrilari.

b) to‘silma o‘zgaruvchan yulduzlar massalarini aniqlab bo‘lmaydi. Agar bunday qo‘shaloq bir vaqtning o‘zida spektral qo‘shaloq ham bo‘lsa u holda a, _A,_V – ni hisoblash mumkin.

v) Spektral qo‘shaloqlar: agar qo‘shaloqni ikkala tashkil etuvchisi spektri ko‘rinsa , K-tezliklar amplitudasi.
, a=a₁+a₂, K=K_A+K_V
(_A+_B) , K-km/s,
R-sutkalarda, -Quyosh birliklarida. U holda tashkil etuvchilar uchun
_A
_V
yozish mumkin. Agar qo‘shaloqni bittasini spektri ko‘rinsa u holda


;
Bu formulani o‘ng tomoni ma’lum, chap tomonida massalar nisbati bor. Agar biror yo‘l bilan topilsa (0<<1) u holda
.

4. Yulduzlar spektri va spektral sinflashtirish asoslari. Ko‘plab statsionar yulduzlar spektrini tahlil qilib, ulardagi chiziqlar to‘lqin uzunligi va intensivligi har xil ekanligiga ishonch hosil qilish mumkin. Chiziqlarni intensivligiga ko‘ra yulduzlarni ma’lum ketma-ketlikda joylashtirish yoki spektral sinflarga ajratish mumkin. Bunday ish birinchi navbatda vodorod (N_, N_, N_, N_) va geliy ( 5875 Å, 6678 Å) va keyin metal ionlari (N va K Sa II) atomlari (D₁, D₂, Na), molekulalar chiziqlariga nisbatan AQSHning Garvard universitetida bajarilgan va u garvard spektral sinflashtirish deb ataladi. 1918-24 yillarda e’lon qilingan va Genri Dreper (ND) katalogi deb ataladigan 9 tomlik jadvalda 225330 yulduzni spektral sinfi belgilangan. Hozirgi kunga kelib jami 500 000 dan ortiq yulduzni spektral sinfi aniqlangan. Spektral sinflar lotin alifbosining bosh haflari bilan belgilanadi: O, B, A, F, G, K, M, (L ,T). Bu harflar ketma-ketligini eslab qolish uchun garvard universiteti talabalar shunday hazil o‘ylab topishgan: Oh, Be, A, Fine, Girl, Kiss, Me.

O-sinfga mansub yulduzlar spektrida geliy ioni (Ne II) va yuqori darajada ionlangan azot (N III 4514 Å, N IV 3479 Å), uglerod (C III 4647 Å) kislorod (O III 3700 Å, O IV 3385 Å ) chiziqlari ko‘rinadi.

B- sinfga mansub yulduzlar spektrid neytral geliy (Ne I 5875 Å) va past darajada ionlangan azot (N II 6578 Å, 4267 Å), uglerod (S II 6578 Å, 4267 Å), kislorod (O II 4649 Å, 4119 Å) va vodorod atomi chiziqlari (N_ 6563 Å, N_ 4861 Å, H_ 4340 Å) kuzatiladi.

A-sinf, vodorod atomi chiziqlari (N_ 6563 Å, N_ 4861 Å, N_ 4330 Å) eng intensiv ko‘rinadi. Sumbulaning-si spektrida vodorod atomi chiziqlari N_+, N_, N_, N_ va hakozo eng intensiv, geliy chiziqlari yo‘qolgan.
F- intensiv vodorod Sirius ( CM) chiziqlari N_, N_. . . . bilan birgalikda metall ionlari (Sa II 3934 Å, 3956 Å) chiziqlari ko‘rinadi. Protsion ( CMi) misol bo‘laoladi.
G- asosiy chiziqlar metallar (Na, Mg, Fe, Ca)niki vodorod chiziqlari ham ko‘rinadi, biroq ancha xiralashgan. Quyosh G-sinfga mansub.
K- kalsiy ioni (Sa II) chiziqlari va metallar chiziqlari (G tasma 4305 Å da 4315 Å) yaqqol ko‘rinadi, molekulalar (T_iO) chiziqlari va tasmalari ko‘rina boshlaydi. Aldebaran (Savrning -si,  Tau) misol bo‘laoladi.
M-molekulalar (T_i, O₁, S₂, SN) tasmalar va chiziqlar orasida Ti O tasmalari ajralib turadi. Betelgeyze (Orionning -si,  Ori) misol bo‘laoladi.
L- sinfga mansub yulduzlar spektrida ishqor metallar (Li, Na, K, Cs) chiziqlari kuzatiladi.
T- sinfga kiradigan yulduzlar spektrida metan (NH₄) va ishqor metallar chiziqlari ko‘rinadi.

Rasm- 4. Har spektral sinfga mansub yulduzlarning sinfi.

Oxirgi ikkita sinf (L, T) yaqinda (2000 y.) kashf etildi. G dan boshlangan S-sinf spektrida uglerod (S₂, SN) molekulalari chiziqlari ayniqsa ajralib turgani uchun bunday yulduzlar uglerodli deb ataladi. Shuningdek K-sinf yonida joylashgan S-sinf spektrida sirkoniy, ittiriy va lantan oksidlari chiziqlari ko‘rinadi.

Yulduzlarning fizik ko‘rsatgichlarini yana xam aniqroq belgilash maqsadida spektral sinflar ketma-ketligi keltiriladi, asosiy sinflar orasi o‘nta oraliq sinfga ajratiladi: O5, O6, O7, O8, O9, V0, V1, V2, . . . , V8, V9, A0, A1, . . . A8, A9, G‘0, . . . va xakozo.
Spektral sinflardagi chiziqlar turli tumanligi yulduzlarning kimyoviy tarkibi har xil ekan degan xulosaga olib kelmasligi kerak. Chunki chiziqni hosil bo‘lishi muhitni temperaturasiga bogliq. Yulduz spektrida u yoki bu atom chiziqlarini ko‘rinishini zarur sharti yulduz atmosferasida shu element atomlarini mavjudligi bo‘lsa, etarli sharti atmosferada temperatura sharoiti atomlarni uygongan holatga o‘tkazish uchun etarli bo‘lishi kerak. Demak spektral ketma-ketlik asosida temperaturalar har xilligi yotadi. Atomlarni uygongan holatlar bo‘yicha taqsimlanishi Bolsman va Saxa formulalari bilan ifodalanadi. Har bir kimyoviy elementni ko‘pchilik atomlari ma’lum temperaturada (T_u) uygon holatlarga o‘tadi. Agar T>T_u bo‘lsa atomlar ionlanadi va bu chiziqni hosil qilishda ishtirok etayotgan atomlar sonini kamayishiga olib keladi. Yoki Tu bo‘lsa bu holda ham shu chiziqni hosil qilishda ishtirok etadigan atomlar soni kam bo‘ladi. Vodorodning ko‘pchilik atomlarini uygongan holatlarga (=10 ev) o‘tkazish uchun T_u=10⁴ K bo‘lishi kerak.