Mavzu: Sirpanish ishqalanish. Dumalanish ishqalanish Darsning texnologik xaritasi

F_ish=µN
Bunda µ—sirpanish ishqalanish koeffitsienti bo‘lib, uning qiymati bir-biriga ishqalanuvchi jismlaming materialiga, sirtlarining silliqligiga va boshqalarga bog‘liq. Ba’zi juft materiallar uchun sirpanish ishqalanish koeffitsientining taqribiy qiymatlari quyidagi jadvalda keltirilgan.

Agar bir jism ikkinchi jism ustida sirpanmasdan dumalasa, bunda hosil bo`lgan ishqalanish dumalash ishqalanish deyiladi.

Masalan, g‘ildiraklar g‘ildiraganda, bochka yoki g`o`lalar dumalatilganda dumalash ishqalanishi namoyon bo‘ladi.

Dumalash ishqalanish hosil bo‘lishining asosiy sababi g‘ildirak tegib turgan sirtda og‘irlik kuchining ta’sirida hosil bo‘lgan deformatsiyadir .

Dumalash natijasida g‘ildirakda va u g'ildirayotgan sirtda chuqurlik paydo bo‘ladi. Chuqurlik g‘ildirakning aylanishiga to‘sqinlik qiladi. G‘ildirak sirti va u dumalayotgan sirt qanchalik qattiq bo‘lsa, g‘ildirak dumalayotganda shuncha kam deformatsiyalanadi va dumalash ishqalanish kuchi F_dish shuncha kichik bo‘ladi. Shuning uchun temir yo‘lning temir izlarida ishqalanish kuchi juda kichik bo`ladi.

Dumalash ishqalanish kuchini o‘lchash mumkin. G‘o‘lachalar ustiga qo‘yilgan taxtacha dinamometr bilan tortiladi. Bunda dumalash ishqalanish kuchi F_dish ning qiymati dinamometr ko‘rsatgan F kuchning qiymatiga teng bo‘ladi .

Dumalash ishqalanish kuchi sirpanish ishqalanish kuchidan ko‘p marta kichik . Shuning uchun ham qadimdan odamlar og‘ir yuklarni bir joydan boshqa joyga ko‘chirishda g‘o‘lalardan foydalanganlar. G‘ildirakning kashf etilishi buyuk kashfiyotlardan biridir.

Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, dumalash ishqalanish kuchi F_dish jismga ta’sir etuvchi reaksiya kuchi N ga to‘g‘ri proporsional, dumalayotgan jism radiusi R ga teskari proporsional bo‘ladi, ya’ni:

Dumalash ishqalanish kuchini o`lchash mumkin. G‘o‘lachalar ustiga qo‘yilgan taxtacha dinamometr bilan tortiladi. Bunda dumalash ishqalanish kuchi F_dish ning qiymati dinamometr ko‘rsatgan F kuchning qiymatiga teng bo‘ladi .





F_dish=µN / R

Bunda µ_d -dumalash ishqalanish koeffitsienti. Uning qiymati bir-biriga ishqalanuvchi jismlarning materialiga, sirtlarining silliqligiga va boshqalarga bog'liq. µ_d ning taqrijiy qiymati po‘lat bilan po‘lat uchun 0,2 mm ga, avtomobil g‘ildiragi rezinasi bilan asfalt uchun 2 mm ga teng.

Darsni mustahkamlash

1. 
   Gorizontal holatdagi yog‘och taxtaning sirtida yog‘ochdan yasalgan 5 kg massali taxtacha tekis sirpantirilmoqda. Bunda hosil bo‘lgan sirpanish ishqalanish kuchini toping. (Ushbu va keyingi masalalarda g = 10 m/s² deb, ishqalanish koeffitsientining qiymatini mavzudagi jadvaldan va matndan oling.)
   

2. 
   Gorizontal holatdagi po‘lat sirtida po‘latdan yasalgan 10 kg massali jism gorizontal yo‘nalishda kuch bilan tekis tortib sirpantirilmoqda. Bunda jism qanday kuch bilan tortilmoqda?
   

O`quvchilarni o`rganilgan mavzu bo`yicha BKMlarini sinash maqsadida “Beruniy” va “Nyuton” guruhlariga “Fizik talqinlar” tarqatiladi.

“Beruniy” va “Nyuton” guruhlari uchun: