|
II BOB. BOSHLANG’ICH SINFLARDA SIFATNING MA’NOVIY
GURUHLARIGA BO’LIB O’RGATISHGA DOIR.
2.1. Boshlang’ich sinflarda sifatning ma’noviy guruhlarini o’rgatishda
zamonaviy
pedagogik
texnologiyalardan
hamda
turli
xil
metodlardan foydalanish.
Xarakter-xususiyat, xossa bildiruvchi sifatlar. Bunday sifatlar, ayniqsa
inson xarakter-xususiyatini ifodalab kelgan so’zlar tilda juda ko’p qo’llanadi:
yaxshi, badjahl, yoqimtoy, muloyim, ziyrak, mahmadona, dilkash va h.k
Bulardan bir turkumi inson, predmet va hayvonlarning xarak-ter-xususiyatini
ifodalashda umumiy qo’llanadi, bir turkumi qsa faqat inson xarakteri yoki predmet
xossasini ifodalashga
xos bo’lib qolgan,
Xarakter-xususiyatlar, xossalar ijobiy va salbiy bo’lishi mumkin. Shunga
ko’ra, bunday sifatlar ijobiy va salbiy mazmun-ga ega. Bulardan tashqari, ijobiy
ham, salbiy ham bo’lmagan (loqayd mazmunli) sifatlar mavjud.
1. Insonning xarakter-xususiyatiga xos: a) ijobiy sifatlar: muloyim, odobli,
chapdast, chaqqon, abjir, ziyrak, mo’min, sodiq, yuvosh, mohir, pok, sipo,
o’ktam, (kamtarin), asl, quvnoq; ozoda, sof, yaxshi, dadil, xushmuomala,
rostgo’y, mehribon, va b.;
b) kishiga xos salbiy xarakter-xususiyatlarni bildiruvchi sifatlar ko’pincha
ijobiy xarakter-xususiyatlarni bildiruvchn sifatlarga antonim sifatida qo’llanadi,
ya’ni bu gruppa sifatlar kishilarning yoqimsiz, yaramas xususiyatlarini ifoda etadi:
zolim, nokas, toshbag’ir, shafqatsiz, quv, ayyor. muttaham, rasvo, ablah, dog’uli,
uquvsiz, g’ayir, tannoz, tamanno, takabbur, qabih, munofiq, olchoq., zukko, qo’rs,
to’ng, mug’ombir. injiq, o’jar, lavang, o’noq, ishyoqmas, sulloh, galamis, xudbin,
g’alcha, ikkshozla-michi va b.
Kishilarga xos ijobiy yoki salbiy xususiyatlar uning gap-so’zini, o’y-niyatini,
yoki tana a’zolarndan birini sifatlash orqali ham beriladi; Bunday sifatlar kishi
bilan bog’langan holda yoki o’zi alohida bo’lishi mumkin: Ularning pok, nozik
24
hislarini oyoq, osti qilgansiz (A. Muxtor). .. qalbining ezgu hislarini bir-ikkp qisqa
so’zlar bilan aytib qo’yar edi (Oybek). Uning so’zlari bololarcha sodda, samimiy,
lekin aniq va ravshan edi (Oybek). U ezgu tilakli, sof ko’ngil kishi. Jamila
soddadil ayol. U sodda so’zlari, yurak otasha, oqilona boqishlari bilan, ..
.mehnatkashlar sinfiyai kurashga chaqiradi (Oyb ek). Qaeqdandir quvnoq kulgi
eshitildi (A. M u x t o r). ...Qizning sofdilligi.. menda yashirinib yotgan eng pok
tuyg’ularni yuzaga chiqargan edi (P. Qodirov). Ya x sh i gap bilan ilon inidan
chiqadi deganlari rost ekan («Mushtum»).
Qo’li ochiq odam, ochiq ko’ngil kishi, tili shirin ayol, ko’ngli to’g’ri odam,
qo’li egri, tili achchiq, nafsi buzuq kabilar ham xuddi shunday.
Kishi xarakter-xususiyatini berishda yuqorida zikr etilgan sifatlardan tashqari
boshqa turkumdagi (holat, shakl, maza-ta’m, rang-tus bildiruvchi) sifatlardan ham
foydalanadi. Bunday sifatlovchilar orqali ham kishilarga xos turli xarakter-
xususiyatlar ochiladi:
Bir qaradi, ko’zi yomon o’tkir ekan., jonim chiqib ketayoedi («O’zbek xalq
dostonlari»). U sarbast, ziyrak, harakatlari dadil, so’zlari o’tkir, o’rtoqlari orasida
onaboshi kiz (Oybek);
v) kishi xarakter-xususiyatiga oid yana shunday sifatlar borki, ularning
ma’nosidan ijobiylik yoki salbiylik yaqqol bo’rtib turmaydi. Nutq momentiga
qarab ular har ikkala chegara-siga ham o’tib olishi mumkin. Masalan: dovdir,
loqayd, sho’x, mahmadona, sinchkov, mag’rur, indamas, o’jar, shaddod, to’pori,
o’tkir va b.: Gulchehra sal engiltak va sho’x bo’lsada o’zi j uda ... m e h r-
oqibatl i qiz (O. Yoqubov).
2. Predmet (narsa, hayvon, jonivor), holat, hodisa va shu kabilarning xarakter-
xususiyatini ifodalash uchun qo’llanuvchi sifatlar: xonaki, dolzarb, dabdabali,
tashvishli, asov, chopong’ich, sun’iy, tabiiy, tekin, qimmat, arzon kabi.
3. Kishi va predmet xususiyatlari uchun birdek qo’llanaveradigan sifatlar:
ajoyib, yaxshi, yomon, zo’r, chidamli va b.
25
Ba’zi sifatlar esa, yo kishi, yoki predmet belgisi uchun ko’chganma’noda
qo’llanishi mumkin: engil, og’ir, dag’al, dardisar, bachkana, rasvo, qaysar, xira,
uchar va b.
Holat bildiruvchi sifatlar. Predmet, hodisaga, inson va hayvonga xos holat
yoki vaziyat turli sifatlar orqali ifodalanishi mumkin:
1) tabiiy holat belgilari, a) ijobiy ma’noda: go’zal, ko’hlik, chiroyli, suluv,
latif, qomatdor va b.; b) nuqsoniy belgilar: cho’loq, mayib, maymoq, bukir, cho’tir,
soqov, xunuk, g’ilay, kar, pes, ko’r, qiyshiq va b.
Qayd etilgan sifatlarning ayrimlari hayvon va predmetlarning belgisi uchun
ham qo’llanaverishi mumkin: O’sha mayib turna cholning qo’lida shifo topib yana
o’z karvoniga qo’shilganini bilarmikin (Said Ahmad). Juda xunuk ish bo’pti
(«Mushtum»).
2) Jismoniy yoki fizik holatlarni ifodalovchi sifatlar: bardam, baquvvat, tetik,
yosh, keksa, qari, ojiz, zaif va b. Bunday sifatlar predmet belgilari uchun ham
qo’llana oladi: Oqsoqol hovliga, keksa tut shoxlari engashib turgan tunuka tomga
suqlanib birma-bir qarab chiqdi. (Said Ahmad). Nayda chalingan ojiz navo esa, ..
bir cho’pon boladay chinqirib nola qilar edi !(A.uxtor).
3) Ruxi holatni ifodalovchi sifatlar: xursand, xafa,jinni, sog’, sergak, xushyor,
g’azabnok,darg’azab tajang, kindor, ma’yus, g’amgin, alamdiyda, alamzada va b.
4) Kishining hayotiy holatini, axvolini ifodalovchi sifatlar: boy, badavlat,
kambag’al, kashshoq, yo’qsil, gado, etim. mushfiq, bechora, musofir va b.
5) Predmetning xarorat belgisini ifodalovchi sifatlar: issiq. so Buq, iliq, salqin,
ilmiliq, (iliq-miliq) kabi.
b) Tozalik, ifloslik holatlarini ifodalovchi sifatlar: toza, ozoda, sof, musaffo,
saxtiyon, kir, isqird, irkit va b.
7) Predmetning eskilik, yangilik holatlarini ifodalovchi sifatlar: yangi, eski,
churuk, uvada, juldur va b.
8) Predmetning pishgan yoki xomlik holatlarini ifodalovchi sifatlar: xom,
g’o’r, dumbo’l, pishgan, pishiq kabi.
26
9) Predmetning ho’l-quruklik holatini ifodalovchi sifatlar: ho’l, nam,
namxush, namtob, quruq, qoq, qoquruq, shilta, shalabbo va b.
10) Tinch va notinch holatlarni ifodalovchi sifatlar: tinch, jim, jim-jit, sokin,
osuda, osoyishta, notinch, betinch, bezovta va b.
Shuningdek, silliq, g’adir-budir, g’ijim, tekis, siyrak, zich, qalin, yupqa,
omonat, puxta, g’uj, sho Bul, tanho, gavjum, ochiq, berk kabi sifatlar ham turli
holatlarni ifodalab keladi.
Yuqorida
keltirilgan
holat
bildiruvchi
sifatlarning
deyarlihammasi
darajalanadi, forma o’zgartuvchi affikslarni qabul qiladi va ko’pchiligi
ko’chgan ma’nolarda qo’llanadi.
Qaysi guruh tez bajarsa o‘sha guruh a’zolari rag‘batlantiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
