Mavzu: Shaxs va uning shakllanishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar

2. Reaktik qarshilik yoki ta’sir ko’rsatish madaniyati

Mafkuraviy tarbiya mafkuraviy kurashlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, odamlarga ataylab, qo’pol tarzda tazyiq ko’rsatilsa, ularda teskari reaksiya, reaktiv qarshilik (reaktivnoye soprotivleniye) sodir bo’ladi. Agar ana shunday qarshilik bir vaqtda ko’pchilik tomonidan namoyon etilsa, bunda isyon, g’alayon paydo bo’ladi.

Aslida bizning tabiatimiz shundayki, biz kimlardandir juda keskin farq qilgimiz kelmaydi, shu bilan birga o’zimizga xosligimizni saqlashga ham urinamiz. Ana shu o’zimizga xosligimizni anglash uchun ham bizga odamlar, guruhlar, tengdoshlarimiz jamiyati kerak.
Bunday holatlarning o’rganilishi aslida inson va jamiyat e’tiqodlarining uyg’unligi muammosining bizda mavjudligini ham ma’lum ma’noda izohlaydi. Tabiiy, bizda u yoki bu xususda e’tiqodiy ishonchning bo’lishiga turli ma’lumotlar sabab bo’ladi. Ijtimoiy psixologiyada shunday qonuniyat borki, agar birlamchi ma’lumot ijobiy bo’lsa, o’sha ma’lumotga bog’liq barcha hodisa yoki jarayonlar ham ijobiy baholanadi. Masalan, agar biror narsa to’g’risida qarorga kelishdan oldin aniq faktlar keltirilgan bo’lsa, va bu narsa o’sha jarayonning noto’g’ri idrok etilishiga olib kelsa, shu faktdan kelib chiqqan har qanday fikr ham bizning xotiramizda qoladigan ma’lumotlar xarakterini salbiylashtiradi.
Bugun yoshlarda sog’lom e’tiqod va dunyoqarashlarni shakllantirish muammosi o’ta dolzarb ekan, odamning qanday ma’lumotlarga o’chligi, bunda kimlar ko’proq ta’sirli rol o’ynashi masalasi ham ijtimoiy-psixologik muammo ekanligini alohida ta’kidlash mumkin.
Bizning ijtimoiy-madaniy xududimizda odamlar eng avvalo asosli, argumentlarga asoslangan ma’lumotlardan ko’ra, tasodifiy ma’lumotlarga, mish-mishlarga tezroq ishonadilar. Ayniqsa, bu narsa xususida ularda aniq shakllangan fikr bo’lmasa, masalan, diniy bilimlar cheklangan sharoitda har qanday manbadan kelgan, har qanday ma’lumotlarga yoshlarimiz va ayollarning ishonishlarini o’zimiz guvohi bo’ldik.
Aslida, bu o’rinda odamlarning ma’lumotliligi darajasi katta rol o’ynaydi. Masalan, ma’lumotli odamlar uchun o’zida ham tasdiqlovchi, ham inkor etuvchi, ham ijobiy, ham salbiy xarakterli fikrlarni mujassam etgan agrumentlar ishonchliroq hisoblanadi. Chunki agar suhbat jarayonida tinglovchi fikringizni ma’qullayotganligini ko’rib, hadeb yana chaynab, umumiy opponentga qarshi fikrlarni aytaversangiz, uning sizning fikringizga nisbatan so’hbat boshida shakllangan ishonchi va e’tiqodini yo’qotib qo’yish hyech gap emas. Dyuma yozgan ekan: “Qanchalik yaxshi gapirmang, agar Siz juda ko’p gapirsangiz, fikringiz bema’nilashib boraveradi”.
Umuman, bizda odamlarning bir-birlariga ta’sir ko’rsatishlarining asosiy vositasi so’z, hukm, ta’sirli gaplar hisoblanadi. Lekin bizda bolalarni yoki xotin-qizlarni biror narsaga astoydil ishontirgimiz kelsa, qo’rqitish metodidan ham foydalanamiz, ya’ni ularning aqliga, e’tiqodiga emas, balki hissiyotlariga ta’sir qilamiz. Albatta, aytilgan kontingiyentda bu o’ziga xos samara beradi. Lekin shu narsa ham borki, va bu juda nozik ijtimoiy-psixologik fenomen hisoblanadi, hadeb qayta-qayta beriladigan o’git, nasihat, tanbeh yoki majburiy reklama odamlarda, yuqorida ta’kidlaganimizdek, reaktiv qarshilikni (Reaktivnoye soprotivleniye) keltirib chiqaradi. Shuning uchun bo’lsa, kerak, qattiq nazoratda o’qigan bola befikr, no’noq va bilimi kuchsiz bo’lib qoladi, hadeb qaynonasining tanbehi va qaytarishlaridan bezor bo’lgan kelin ishning teskarisini qila boshlaydi.
Fikrdagi mantiqsizlik va uzuq-yuluqlikni his qilgan tinglovchida ham ana shunday teksari himoya refleksi shakllanadi. Ijtimoiy psixologiya e’tiqodni shaklanganligini turli yo’llar bilan tekshirishi mumkin. Masalan, hozir, bevosita ta’sirlanishning vizual aniqlash vositalari ham borki, ularni ko’z bilan joyida ilg’ab olasiz: ijobiy, ma’qul fikrlarga odam beihtiyor boshini vertikal tarzda, mos kelmaydiganiga gorizontal tarzda harakatlantiradi.
Demak, agar bugun biz yoshlar e’tiqodi va dunyoqarashini milliy istiqlol qoyalari, ularning asosiy tushuncha va tamoyillari orqali ongga singdirar ekanmiz, uning samaradorligi monitoringini ham olib borish kerak. Chunki yoshlar jamiyat istiqboli, rivoji, Vatan ravnaqining omillari, ijtimoiy fikrning holati xususida biz bilan hamfikr, tengfikr, hattoki, qaysidir jihatdan, o’tkirroq ham bo’lishi mumkin-ku?
Bu o’rinda yana bir nozik sir bor. Agar odam o’z xohish-irodasi bilan, bajonidil bajarayotgan ishiga haq to’lashsa, ya’ni dunyoqarashning xarakterini baholashsa, maqtashsa, rag’batlantirishsa, hattoki, pul to’lashsa, u o’z harakatlarini tashqaridan boshqariladigan, deb hisoblab, o’zini boshqacha, sun’iy tutishi mumkin, hattoki, fikridan qaytishi ham mumkin.
Bu o’rinda amerikalik olimlar o’tkazgan eksperiment juda o’rinli: ko’chada bir to’p bola har kuni o’ynaydi. Ma’lumki, o’yin inson faoliyatining eng tabiiy ko’rinishi bo’lib, uni bolalar bajonidil, tazyiqsiz, kerak bo’lsa, umuman, kattalarning aralashuvisiz amalga oshiradilar. O’sha eksperimentda kattalardan biri birinchi marta o’ynayotganlari uchun bolalarning har biriga 50 sentdan pul bergan. Keyingi safar u yana bolalar o’yinini ma’qullab, 40 sentdan bergan, keyingisida – 25 sent, undan keyin – 15 sent va oxiri 10 sentga tushirganda, bolalar o’sha ko’chada o’ynamay qo’yishgan ekan. Ya’ni, tashqi nazorat va tobelik tabiiy faoliyatga ziddir.
Demak, bolaning ichki ehtiyoji, motiviga aylangan narsa uchun uni maqtash, bahosini oshirish, undagi ichki motivasiyani tormozlaydi, aytilayotgan gaplar yoki o’gitlar “begonaning” e’tiqodiga aylanishi mumkin. Shuning uchun e’tiqod masalasida insonlar o’rtasidagi shunday munosabatlar zarurki, u shaxsga fikrlash imkoniyatini bersin.

Shu o’rinda bizga bugun turli guruhlar psixologiyasiga xos umumiy qonuniyatlarni bilish ham muhimki, bu yaxlit jamiyat va uning ayrim bo’g’inlarida insonlar ijtimoiy xulqini boshqarish uchun juda zarur.

Odatiy tasavvurimizda guruh – bu ayni vaqtda o’rab turgan, bevosita yonimizda bo’lgan insonlar. Lekin ayrim olingan o’quv maskanlari yoki mehnat jamoasi misolida qaraydigan bo’lsak, aynan odamlarning bir vaqt yoki bir muhitda borligi fakti va ular birga xamkorlik qilishi zarurati bizni o’ylantiradigan va qiynaydigan hodisalarni keltirib chiqaradi. Masalan, universitetdagi “a’lochi, zo’r” bolalar o’zaro shunday harakat qilishadiki, qolgan “qoloq” bolalar beihtiyor tashqaridan o’zlariga o’xshagan yomonlar bilan til biriktirib, o’z navbatida o’ziga xos psixologik guruhni tashkil etadilarki, bu narsa professor-o’qituchilarning ular bilan ishlashlariga xalaqit beradi. Yoki bitta auditoriya misolida oladigan bo’lsak, oldingi partalarda o’tirgan faol tinglovchilar birday kiprik qoqmay domlani tingalaginini ko’rgan, orqadagi “intizomsizlar” o’zaro til biriktirib, gaplashib, domlaning darsiga xalaqit berishadi. Shunga o’xshash holatlar afsuski, hayotimizda juda ko’p. Ma’lum ma’noda jinoyatchilarning, giyohvand moddalar isteemol qiluvchilarning, terroristlarning korporativ tarzda uyushib ko’pchilikka zid, noqonuniy ish qilishdalriga, norasmiy guruhlarning paydo bo’lishini ham guruhlar psixologiyasi orqali tavsiflash mumkin.
Ijtimoiy psixologiya odamlarning birgalikda bir vaqt va makonda borligi va o’zaro hamkorlikda biror ish bilan bandligi, muloqatda bo’lishining ham ijobiy, ham salbiy oqibatlarini teng o’rganadi. Masalan, ijtimoiy fasilitasiya hodisasi doirasida bir shaxs uchun boshqalarning borligi faktini uning faoliyati tempiga ijobiy ta’sir ko’rsatuvchi narsa deb e’tirof etsa, ingibisiya bilan tormozlovchi ta’sirlarni tushuntiradi. Masalan, sinf sharoitida bolaning nutq malakasi tezroq takomillashadi, tezroq matematik amallarni yechishga o’rganadi, ahloqiy sifatlar u yoki bu tomonga tezroq o’zgaradi, faqat qo’yilgan vazifa soddaroq, mexanik yechimlarni talab qilsa. Ingibisiya esa masalan, yuqorida aytilganday, a’lochi bolaning kuchini e’tirof eta olish, qoloqning umuman aqliy sifatlarini tormozlashi mumkin. Ya’ni, murakkab muammolarni hal qilishda ko’pchilikning bo’lishi tormozlovchi ta’sirga ega bo’ladi.
Katta guruhlar, yoki olomon misolida ham shuni aytish mumkinki, olomon ichida odam baqiriq-chaqiriqqa kuch topishi mumkin, hissiyotlari jo’nbushga kelishi mumkin, lekin to’polon tugagach, yana konstruktiv xulosalarga kelishi, shaxs sifatida o’zining ijobiy tomonlarini ko’rsata olmaydi, masalan, gapirish layoqatini yo’qotishi mumkin. Masalan, ayrim odamlar ko’pchilik orasida hayajonlanib, gapini ham yo’qotib qo’yadi. Nima uchun shunday?

• 
  biz o’zgalar bahosiga tobemiz, odamlar nima qanday o’ylaydi, deb qayg’uramiz, shuning uchun instistik tarzda ularga ergashib, o’zligimizni yo’qotamiz;
  
• 
  ko’pchilik ichida diqqat-e’tiborimiz masala yoki muammoning mohiyatiga emas, balki odamlarning o’ziga qaratilib qoladi. Shuning uchun bo’lsa kerak, ayrim paytlarda voiz aynan boshida o’zi mo’ljallagan gaplarni emas, auditoriya kayfiyatiga mos gaplarni aytib, aslida aniq, ma’nili ma’lumot bermay ketib qoladi.
  

Gruppaviy hamkorlik to’g’risida gap ketganda, yana shu narsani aytish lozimki, o’zgalar oldidagi mas’uliyat bir kishiga konkret topshirilsa, uning samaradorligi, hammani birdan bitta vazifaga birlashtirib, mas’uliyat teng bo’lingan sharoitdagidan yuqoriroq bo’ladi. Bu adabiyotlarda, ba’zan “ijtimoiy dangasalik” fenomeni deb ham yuritiladi. Bu yuqorida ta’kidlangan, hamma bir xil fikr yuritgan yerda hyech kim o’ylamaydigan bo’lib qoladi, tamoyiliga o’xshaydi. Shuning uchun mahoratli rahbar, har bir xodimning individual qobiliyatini o’rganib, har biriga alohida konkret vazifa beradi, aniq vaqtlarda talab qiladi, va bajarilishi nazorat qila oladi.
Lekin oxirgi paytda guruhlarda dars jarayonlarini tashkil etishda “dialogik o’qitish”, “Interaktiv o’qitish yoki ta’lim”, “breynstorming”, “mozgovaya ataka” kabi iboralar ishlatila boshlandi va bularning barchasida e’tibor guruhning umumiy biror masala yoki muammoni hal qilishdagi umumiy intilishlari nazarda tutiladi. Tabiiy savol tug’iladi, guruh bo’lib ishlashning tafakkur uchun ahamiyati qay darajada? O’tkazilgan ko’plab tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, bunday sharoitlarda fikrlashda “tafakkurning guruhiylashuvi” sodir bo’lib, erkin fikrlash kutilmagan, nostandart va ajoyib natijalarni berishi mumkin. Bu haqda biz o’z qo’llanmalarimizda yozganmiz, lekin sharti shuki, masala boshlovchi tomonidan to’g’ri qo’yilishi, albatta guruh a’zolarining aynan erkin fikrlashlari uchun sharoit bo’lishi, aytilgan biror fikr senzuraga olinmasligi kerak. Turfa fikrlar aytiladi, lekin ularning ichidan eng ma’noli va ma’nilisi terib olib, umumlashtiriladi. Bu bir tomondan, yoshlarni mustaqil fikrlashga o’rgatsa, ikkinchi tomondan, guruh sharoitida ishlashga, hamkorlikka, kommunikativ qobiliyatlarni o’stirishga ko’maklashadi. Ma’lumotlar ta’sirida konformizm ro’y beradi.

•