Mavzu: Sharq va G`arb mutafakkirlari notiqlik xususida fikrlari

(eramizdan awalgi 384—322-yillar)
Markaziy Osiyoda Arastu nomi bilan mashhur bo'lgan Aristotel 
eramizdan  awalgi  384-yilda  Stag‘irda  (Makedoniya  yarirri  oroli) 
shifokor  oilasida  dunyoga  keldi.  Uning  otasi  Nikomax  podsho 
Aminti  II  saroyida  shifokorlik  qilgan.
A ristotel  17  yoshida  A finaga  keladi  va  bu  yerda  o ‘z 
zamonasining  mashhur  olimlarilan  b o ‘lgan  Platonga  shogird 
tushadi.  Platonning  vafotidan  so'ng  Aristotel  347-yili  Afinadan 
Troad  tomon  o‘tib,  Assosga  boradi.  Chunki  bu  yerda  ustozning 
tarafdorlari  ko‘p  edi.  Unga,  ayniqsa,  zo‘ravon,  zolim  Germiy 
homiylik  qiladi.  Aristotel  Germiy  vafotidan  so‘ng  Lesbos  yarim 
orolidagi  Mitilen  shahriga ko'chib  o ‘tadi va u  yerda  342-yilgacha 
yashaydi.  342-yili Makedoniya podshosi Filipp o‘zining Aleksandr 
ismli  13  yoshli  o‘glining  tarbiyasi  uchun  Aristotelni  Mitilendan 
chaqirib  oladi.  Bu  yerda  u  falsafa  maktabini  ochadi  va  katta 
kutubxona  tashkil  qiladi.
Shu  davrda  Gretsiyada  chiroyli  so‘zlashga  qiziqish  kuchayib 
ketgan  edi.  N atijada  qator  notiqlik  maktablari  ochiladi.  Bu 
maktablardan so‘z san’ati ustalari yetishtirib chiqardi.  Keyinchalik
22

chiroyli  so‘zlash  haqidagi  qo‘llanmalar maydonga  keldi.  Shunday 

asarlardan  biri  Aristotelning  «Ritorika»  nomli  kitobidir.  Buyuk 
olim uni mashhur «Poetika» nomli asaridan so‘ng, ya’ni eramizdan 
oldingi  330-yillarda Afinaga so‘nggi  marta qaytib kelganda yozgan 
edi.
M a’lumki,  ungacha  Anaksimon,  Lampsak  ham  «Ritorika» 
nomli  qo'llanma  yaratgan  edi.  Bu  ikki  asar  bir-biriga  tamoman 
o ‘xshamaydi.  Ularning  birinchisi  qo'llanm a  bo‘lsa,  ikkinchisi 
chiroyli  so‘zlash  nazariyasi bo'yicha ilmiy mulohazalardan iborat.
Aristotelning «Ritorika»si uch kitobdan tashkil topgan. Asaming 
birinchi va  ikkinchi  kitoblari,  asosan  chiroyli  so‘zlash,  ishontirish 
uslublari  haqidagi  fikr va  mulohazalardan  iborat  bo‘Isa,  uchinchi 
kitobida  nutq  mantiqiga  juda  katta  ahamiyat  beriladi.  Olimning 
fikricha, notiq tilidagi turli «qorishmalar», ya’ni so‘zlarning noto‘gri 
va noto'rin talaffuz qilinishi, jumlalaming mantiqan har xil tuzilishi 
so‘zlovchining  katta  xatosidir.  Aristotel  har  bir jumlaning  asosiy 
fikmi  ifoda  etishga  qaratilishi,  ravon  va  tinglovchi  tushunadigan 
darajada  sodda  bo‘lishini  talab  etadi.  U  notiqning  hissiyot  bilan 
so'zlashi  mulohaza  yuritayotgan  fikrning  tinglovchi  qalbiga  tez 
yetishida muhim omil bo‘lishini alohida uqtiradi.  Bundan tashqari, 
Aristotel  notiqning  auditoriyani  o‘ziga  jalb  etishi  uchun  hazil- 
mutoyiba  so‘zlar  bilan  lirik  chekinish  qilib,  tinglovchilarni 
hayajonlantira bilishi zarurligini, agar turli ko‘rgazmali qurollardan 
foydalansa,  har xil  epitet,  chog‘ishtirish va  metofaralami qo‘llasa, 
nutqining ta’sirchanligi yanada oshishini, ammo keltirilgan misollar 
ko'payib  ketib,  tinglovchini  zeriktirib  qo‘ymasligi  kerakligini ham 
ta’kidlaydi.
Arsitotel notiqlik san’atini egallashni  5 qismga bo‘lib o‘rgatadi:
Materialni  kashf etish  (har  tomonlama  tayyorlash).
Materialni  joylashtirish  shakli  (rejasi).
Materialni  eslab  qolish  (o‘zlashtirish).
Materialni  socz  yordamida  to ‘g‘ri  aks  ettirish.
Materialni  to ‘g‘ri  talaffuz  etish.
Aristotelning  fikrlari  hozirgi  kunda ham  o ‘z  qimmatini  saqlab 
kelmoqda.
23

Demosfen