Mavzu: saidmuso raximovning,,O’zbek tilining surxondaryo shevalari’’ asari

2-gruppa sheva vakillarida singarmonizm (tanglay ohangdorligi) saqlangan bo’lsada ayrim o’rinlarda bu hodisani buzilishi kuzatiladi.

Minajaqqa	Bu yoqqa
Barg’anaqan	Borgan ekan
Atamg’a	otamga
Ienamg’a	onamga
jortaqqa	hazilga
aytippaqan	aytibmikan

So’z va so’z formalarining o’zak negiziga qarab affikslarning qattiq yumshoqligi o’zgarishi:

1

jeze	yezna	pochcha
jalaq	yalaq	yaloq
juzum	yuzim	uzum
jip	yip	ip

So’z boshida ko’pincha j o’rnida y ishlatishga urinish seziladi

2

 ,,Y’’lovchi o’zbek shevalarining adabiy tildagi tomon, somon, yomon kabi so’zlarning birinchi bo’g’inidagi ko’p hollarda ,,A’’ unlisi ishlatiladi: tamon, samon, yamon; lekin sistemali emas bazan tomon, somon , yomon.

 ,,Y’’lovchi o’zbek shevalarining adabiy tildagi tomon, somon, yomon kabi so’zlarning birinchi bo’g’inidagi ko’p hollarda ,,A’’ unlisi ishlatiladi: tamon, samon, yamon; lekin sistemali emas bazan tomon, somon , yomon.

,,Q’’ , ,,X’’, ,,G’’’ kabi undoshlar bilan yonma yon kelganda ,,A’’ orqa qator fonema tusini oladi: hashak, qanor, g’ayr.

G’azarak, qorasuv, xonim qishloqlari shevasida {o} unlisi bir bo’g’inli so’zlarda {n},{l} kabi sonor tovushlar bilan yonma yon kelganda {o} ga o’tib lablanadi

• G’azarak, qorasuv, xonim qishloqlari shevasida {o} unlisi bir bo’g’inli so’zlarda {n},{l} kabi sonor tovushlar bilan yonma yon kelganda {o} ga o’tib lablanadi
• Qorabog’, maydon, machay, kentala shevalarida ayrim so’zlarning boshida keladigan {o} unlisining til o’rt tarzida paydo bo’ladigan {a} ga o’tish hodisasi uchraydi: amon (omon), ason (oson), alov (olov), amoch (omoch).

Ikki tilda gapiruvchi sheva vakillari ikki tilda (ham tojik ham o’zbek tillarida) so’zlarni aralashtirgan holda so’zlashadilar ularning talaffuzi tojik tiliga yaqindir.

• Ikki tilda gapiruvchi sheva vakillari ikki tilda (ham tojik ham o’zbek tillarida) so’zlarni aralashtirgan holda so’zlashadilar ularning talaffuzi tojik tiliga yaqindir.
• Bu gruppadagi shevalarda unli fonemalar quyidagicha: I, a, e, o’, u, s. unli fonemalarining soni jihatdan bu shevalar Samarqand, Buxoro va quyi qashqadaryodagi ikki tilli shevalarga yaqin hisoblanadi.

Ikki tilda so’zlashuvchi shevalarda	Bir tilli shevalarda	Adabiy tilda
muylov	murit	Mo’ylov
kadu	eshkedi	oshqovoq
chesvak	chesbek	Oshiq-mashuq
pishak	pishek	mushuk
doda	ata	ota
kissa	kista	Cho’ntak
rav	xari	To’sin

FONETIKA

Yuqoriga ko’tarilish I fonemasi

Quyi ko’tarilish O fonemasi

O’rta ko’tarilish E fonemasi

Unlilarning fonetik o’zgarishlari

Reduksiya

Proteza

Epenteza

Epiteza

Sinerezis

Undoshlar sistemasi
Lab undoshlari	P, b, f, m, v.
Til oldi undoshlari	T, d, s, ch, sh, j, l, r.
Til o’rta	y.
Til o’rta	Q, g’, ng.
Bo’g’iz undoshlari	x

Hulosa

• Hulosa o’rnida shuni aytish joizki Saidmuso Raximov o’ asarida surxondaryo shevalarining kelib chiqishi, etnik va tipologik hususiyatlarini aniq va ravshan yoritib bergan bu esa o’z bavbatida surxondaryo regionidagi millat elatlar krlib chiqishi haqida aniq bir fikr yuritishga imkon beradi. Bu esa shevalarni o’rganish va ularni tadqiq qilish qanchalar muhim va kerak ekanligidab dalolat beradi.

E’TIBORINGIZ UCHUN TASHAKKUR!!!

• E’TIBORINGIZ UCHUN TASHAKKUR!!!