Mavzu: Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning tafakkurini rivojlantirish. Reja: Kirish I bob Muammoni о‘rganish holati

1.2. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarning tafakkuri.
Tafakkur – atrofdagi borliqni aks etishiga imkon beradigan inson bilish faoliyatini oliy shakli, predmet va hodisalar o‘rtasidagi aloqa va munosabatni o‘rnatadi.
Tafakkurning asosiy vazifalari:
- Umumiy o‘zaro aloqalarni o‘rnatish;
- Muayyan sinf xodisalari turi sifatida aniq hodisalar mohiyatini tushuntirish;
- Bir xil guruh hodisalari xossalarini umumlashtirishi.
Tafakkur operatsiyalari:
- tahlil qilish (hayoliy predmet, hodisa, holatlarni qismlarga ajratish va tarkibiy belgi, qismlarini aniqlash);
- sintez (turli xil belgilar o‘rtasidagi aloqani taqqoslash, qiyoslash);
- mavxumlashtirish (predmetning asosiy xossalarini ikkilamchi belgilardan ajratish);
- taqqoslash (ma’lum obektlarni takkoslash va ulardagi umumiy yoki farkli belgilarni ajratish);
- umumlashtirish (ikki yoki bir kancha predmet-xodisalarni umumiy belgilariga ko‘ra guruxlarga umumlashtirish).
Ko‘rgazma – obrazli tafakkur
Bola anglash faoliyatini shakllantirish va rivojlantirishida tafakkur muhim ro’l o‘ynaydi. Bola rivojlanishining ma’lum bir bosqichida unga ma’lum turdagi faoliyat xos bo‘ladi.
Ilk yoshda tafakkur shakllanishida asosiy o‘rinni muloqot, predmetli faoliyat egallaydi. (L.S.Vigotskiy, A.V.Zoporojets, A.N.Monstev, D.B.Elkonin) hozirgi vaqtda mashhur psixologlarning ta’kidlashicha, bolalarda maktabgacha yoshda ko‘rgazmali-harakat, ko‘rgazmali-obrazli va so‘z-mantiq tafakkuri rivojlanadi. Bu tafakkur shakllari ontogenez jarayonida bir-biri bilan almashinadi, ammo birinchi ko‘rgazmali-obrazli tafakkur hisoblanadi. U bola rivojlanishi jarayonida, ular tomonidan ijtimoiy malakalarni egallash orqali shakllanadi. Bola tafakkurni rivojlanishida kattalar asosiy o‘rinni egallaydi, ular tafakkurni o‘qitish va tarbiyalash orqali rivojlantirishi kerak. Bolalarda ilk yoshda ko‘rgazmali-obrazli tafakkurni o‘rganish bilan L.S.Novoselova shug‘ullangan. U bola tafakkurining rivojlanishi butunlay uni predmetli faoliyati shakllanishi jarayoni bilan bog‘liq deb ko‘rsatgan. Bolada predmetlilikning paydo bo‘lishi ular tomonidan insoniy faoliyat usullari va amalga oshirish motivlarini egallash yo‘li orqali amalga oshadi.
Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolada aks ettiruvchi faoliyatning faqrli xususiyati unda bilish faoliyatlarining buzilmaganligi hisoblanadi. Bu eng avvalo umumiy va vositali bilimning buzilishidir.
Maqsadga qaratilgan faoliyat sifatida tafakkur har doim ma’lum muammoning yechimi sifatida yuzaga chiqadi.
Aqliy masalalarini yechish jarayoni bir nechta bosqichlarga ega: masala shartini tushunish, savol qo‘yish, yechim ehtimoli farazini yaratish, yechimni topish va uning to‘g‘riligini tekshirish. Barcha fikrlash jarayonlari o‘zida shaxsning qobiliyatlari, bilim va malakalarini ochib beruvchi ixtiyoriy, maqsadga qaratilgan faoliyatlarini amalga oshiradi. Aqliy masalalarni yechish Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarda boshlang‘ich davrdayoq muhim qiyinchiliklarga olib keladi. Ular ko‘pincha masalani noto‘g‘ri anglaydi, uni qisqartiradi yoki buzadi. Shu tariqa, avval boshdanoq, maqsadga qaratilgan tafakkur buzilgan va u boshqaruvchi vazifani boshqara olmay qoladi. Yechishning keyingi bosqichlarida kamchiliklar kuzatiladi. Qo‘llanilayotgan yechish usullari noto‘g‘ri va samarasiz bo‘ladi. Masalani yechish jarayonida qo‘yilgan maqsaddan chetga chiqish, muammoning qaysidir xususiy tomonida to‘xtab qolish kuzatiladi. Yechish jarayonida ko‘pincha xatolar va tekshirishlar majmuiga olib keladi. Tekshirish zarur bosqich sifatida qabul qilinmaydi.
Olingan natijalar boshlang‘ich ma’lumotlar bilan bog‘liq bo‘lmaydi. Tafakkurning past mahsulligi aqliy masalalarni yechishning barcha bosqichida ko‘rinadi.
Yuqorida keltirilganlar asosida Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarga o‘z faoliyatini tashkil etishga, aqliy jarayonning bosqichi to‘laqonli o‘tishiga yordam berish kerak. Bu vazifani Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolaga imkoniyati darajasidagi masala berish, ularni yechish usullari, nazariy usullari va shu kabilar to‘liq ishlab chiqilgandagina amalga oshirish mumkin bo‘ladi.
Ko‘rgazmali-obrazli tafakkur uchun obrazlar bilan aqliy faoliyat natijalari, tasavvuri orqali aqliy masalalarni yechish harakteri hisoblanadi.
Xaqiqiy hayotdagi predmetlar obrazini tahlil qilish, ichki nutq yordamida amalga oshiriladi. Meyorda rivojlanayotgan bolalarda ko‘rgazmali-obrazli tafakkur asosan maktabgacha yoshda rivojlanadi. Aqli zaif o‘quvchilarda tasavvur etilayotgan va idrok etilayotgan predmetlarni analiz va sintez qilishni rivojlanganligi kuzatiladi. Ularning diqqatini predmetlarni mavjud bo‘lmagan xususiyatlari, yorqin ko‘zga tashlanadigan belgilari tortadi.
Maxsus maktab o‘quvchilarida alohida predmetlar va predmetli xolatlarni so‘z bilan tavsiflashda qiyinchiliklar kuzatiladi. Bu toifa o‘quvchilar o‘zlariga tanish predmetlarni qarama-qarshi qo‘yib, ularni taqqoslashda ularning umumiy xususiyatlaridan asosiysini aniqlash imkoniyatiga ega emas. Ularda tasavvurga ko‘ra taqqoslash vazifasini tushunmaslik kuzatiladi. O‘quvchilar so‘zni erkin ravishda qo‘llay olmaydi. T.A.Pratsko Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarda topishmoq materiali asosida so‘zli-obrazli masalarni yechish xususiyatlarini o‘rgangan. Uning aniqlashicha topishmoqni tushunishning boshlang‘ich bosqichida o‘quvchilar uning javoban ifodasini topgan so‘zlarni ajratadi. Nutqning tasviriy vositasi ular uchun tushunarsizligicha qoladi. Ammo aqli zaif o‘quvchilarning aqliy faoliyatini ko‘rgazmali vositalar yordamida faollashtirish mumkin. Maktab sharoitida o‘qitish jarayonida ko‘rgazmali-obrazli tafakkur rivojlanadi. Obektlarni aqliy analiz qilish maydoni kengayadi, tasavvur roli kengayadi, mavhumlashtirish qobiliyatini rivojlanishida ahamiyatli siljishlar kuzatiladi, 1-sinfdan 5-sinfgacha ko‘rgazmali-obrazli tafakkurni rivojlanishida ijobiy dinamika kuzatiladi. Shu bilan birga aqli zaif o‘quvchilarni ko‘rgazmali-obrazli tafakkuri sog‘lom tengdoshlarinikidan baribir pastligi aniqlangan. Ko‘pgina aqli zaif o‘quvchilarda murakkab xayotiy malakalar bilan bog‘liq bilim va tasavvurlari orqali amalga oshiriladigan aqliy faoliyatlarida yetarli darajada umumlashtirishga erishmaydilar. Buning oqibatida ular aqliy masalalarni yechishda so‘z ma’nolaridan erkin foydalana olmaydi.
Ko‘rgazma – harakatli tafakkur.
Ko‘rgazma – harakatli tafakkur insonning yangi sharoit va amaliy muammoli topshiriqni yechishning yangi usuli bilan to‘qnashganda paydo bo‘ladi. Bunday turdagi topshiriqlarga bola butun bolalik davrida – maishiy va o‘yin faoliyatlarida duch keladi. Ko‘rgazma – harakatli tafakkurning muhim xususiyati shuki, holatni o‘zgartirish usuli bo‘lib amaliy harakat xizmat qiladi va u sinab ko‘rish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarda ko‘rgazma – harakatli tafakkurning rivojlanishi orqada qoladi. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar predmetlar bilan harakat qilishlarining har kungi tajribalarini mustaqil umumlashtira olmaydilar. Shuning uchun Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarda umumqabul qilingan qurollardan foydalanishni talab etadigan anglash bosqichi rivojlanmagan bo‘ladi. Amaliy harakatlar va ularni so‘z belgilari o‘rtasidagi aloqa yetarlicha bo‘lmaydi. Nutq tashkil etuvchi va boshqaruvchilik vazifasini bajaradi. Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarda ko‘rgazma – harakatli tafakkurini shakllantirish asosiga muammoli amaliy vazifa va vaziyatlarda mustaqil mo‘ljal olishni rivojlantirish kiritilishi lozim.
Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarda amaliy vazifalarni bajarishda qiyinchilik yuzaga keladi. Masalan, Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarga kesma rasmlarni birlashtirish va Segen doskasini to‘ldirish qiyinchilik tug‘diradi. Ularning predmetlar bilan harakatlari impulsiv harakterga ega, bu harakatlar fikrlash vazifasiga bog‘liq bo‘ladi.
Mantiqiy tafakkur
Kichik maktab yoshidagi Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar uchun 2 va undan ortiq predmet solishtirish qiyinchilik tug‘diradi. Solishtirishda I-II sinf o‘quvchilari bir obektni ikkinchisidagi ajratuvchi xususiyatlarga e’tibor beradilar. Bu obektlarning o‘xshash xususiyatlarini hisobga olmaydilar.
Bolalar obektlar o‘rtasidagi farqni solishtirib bo‘lmaydigan xususiyatlar bilan qiyoslaydilar. Masalan, bu piyola katta, bunisida esa ko‘k gul rasmi bor. Ular har xil. Birinchi predmetning kattaligini, ikkinchi predmetning gulini taqqoslangan.
Ayrim hollarda o‘quvchilar vazifani oson yengil vazifalar bilan almashtiradi yoki obektni solishtirish o‘rniga ulardan birini analiz qila boshlaydilar. Yoki solishtirishni boshlab, o‘z harakatlarini nazorat etolmaydi. Bola o‘zi uchun qiyin bo‘lgan vazifada to‘xtolmaydi va o‘z aqliy faoliyatini yengillashtirib boshqa vazifaga o‘tadi.
Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar tafakkurini tahlil qilib, bu jarayonning stereotipligi, qiyin harakatligi va umuman to‘liq egiluvchan emasligini ta’kidlash joiz. Shuning uchun mavjud bilim va malakalarni yangi sharoitda qo‘llash Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalarida qiyinchilik tug‘diradi va vaziyatini xato bajarishga olib keladi.