Мавзу: рўйхатга олинди № Иқтисодиёт (тармоқлар ва соҳалар бўйича) Таълим йўналишининг 3-курс (ўзбек) талабаси Мирзарахматова. Наргиза Тошкент-2020 4-mavzu mehnat bozori

Inson resurslaridan ekstensiv foydalanish – .................... Mehnat resurslarini shakllantirish turlicha amalga oshirilishi mumkin . Ekstensiv usul mehnat faoliyatini amalga oshirishga qodir xodimlarning soni ularning qobiliyati o‘zgarmagan holda ortishini anglatadi. Intensiv usul esabevosita
xodimlarning salohiyatini ta’lim va kasbiy tayyorgarlik orqali oshirishni nazarda
tutadi. Ish kuchining kengaytirilgan tarzda takror hosil qilish ishlab chiqarish hajmi,
mahsulot va xizmatlar sifatiga jiddiy ravishda ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
TOPShIRIK –MAZKUR FORMULA BUYIChA MEXNAT BOZORIDAGI TIGIZLIK KOEFFISENTINI TOPING
1) Mehnat bozoridagi tig‘izlik koeffisienti (MTk) :

bu yerda:

Рис - Ro‘yxatga olingan (rasmiy) ishsizlar soni;
Vijs– O‘rganilayotgan davrdagi bo‘sh ish o‘rinlarining (jami) soni.
Yechish: O`zbekistonda 2019 yilda ishsizlar soni 520 mingta. 2019 yilda jami bo`sh o`rinlar soni 400mingta.
520/400=1.3
1-ТОПШИРИҚ.
Чизмада етимаётган маълумотларни мос равишда киритинг.
МЕҲНАТ БОЗОРИНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ МИНТАҚАВИЙ УСУЛЛАРИ
1. 1.Ishchi kuchiga talabni oshirish usuli.
2.Ishchi kuchlariga taklifni kamaytirish usuli.
3.Ishchi kuchlariga talabni kamaytirish usuli
4.Ishchi kuchlari taklifini ko’paytirish usuli._;
1-ТОПШИРИҚ.
Чизмада етимаётган маълумотларни мос равишда киритинг.
Mehnat munosabatlarini davlat tomonidan tartibga solish quyidagi yo’nalishlar
bo’yicha amalga oshiriladi:
1. shaxslarni ma’lum turdagi mehnat faoliyati bilan shug’ullanishlariga qonuniy
ruxsat berish va cheklash; ish beruvchi va xodimlarning faoliyatini fuqarolik huquqi hamda mehnat
qonunchiligi asosida tartibga solish;
2. - ishga yollashning minimal standartlarini qonuniy belgilash;
3. _- ish vaqtining uzunligi, ish haqi, boshqa to’lov va imtiyozlar;
4. mehnat sharoiti va xavfsizligini ta’minlash sohasidagi norma (me’yor)larni
qonuniy belgilash;

1. 
   ``Mehnat bozori`` tushunchasiga ta`rif bering.
   

1. bu mehnatga qobiliyatli aholining ish bilan band bo`lgan va band bo`lmagan qismlari va ish beruvchilar o`rtasidagi munosabatlarni hamda ularning shaxsiy manfaatlarini hisobga oluvchi kontraktlar asosida mehnatga qobiliyatlarini harid qilish, sotishni amalga oshiruvchi, shuningdek, ishchi kuchiga talab va taklif o`rtasidagi nisbatlarni bevosita tartibga soluvchi, bozor iqtisodiyotining murakkab, ko`p aspektli o`suvchi va oziq iqtisodiy ijtimoiy tizimchasidir.
4. Mehnat bozorini shakllanish shart-sharoitlarini yoritib bering.
4. Mehnat bozori – bu, mehnatga qobiliyatli aholining ish bilan band bo‘lgan
va band bo‘lmagan qismlari va ish beruvchilar o‘rtasidagi munosabatlarni hamda
ularning shaxsiy manfaatlarini hisobga oluvchi kontraktlar (mehnat kelishuvlari)
asosida “mehnatga qobiliyatlarini” xarid qilish - sotishni amalga oshiruvchi,
shuningdek, ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi nisbatlarni bevosita tartibga
soluvchi, bozor iqtisodiyotining murakkab, ko‘p aspektli, o‘suvchi va ochiq
ijtimoiy-iqtisodiy tizimchasidir.
5. Mehnat bozorining asosiy vazifalarini yoritib bering.
Iqtisodiyotda mehnat bozori deyilganda, ish kuchi takror hosil qilinishining
uzluksizligini va mehnatdan samarali foydalanishni ta’minlashga da’vat etilgan
jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy va huquqiy munosabatlar, normalar va institutlar
tizimi tushuniladi.
Biz esa uni kengroq ma’noda: «Mehnat bozori deganda, ish kuchi takror
hosil qilinishining barcha bosqichlari: uning shakllanishi (ijtimoiy-demografik
jihat - yangi ishchi kuchi pay do bo‘lishi), ayirboshlanishi (sotish-sotib olish),
taqsimlanishi (ishchi kuchining ijtimoiy, kasbiy va hududiy taqsimlanishi) va
mehnat sohasida foydalanilishi bosqichlarida xodim bilan ish beruvchi o‘rtasida
kechadigan ijtimoiy munosabatlar tizimi tushuniladi», deb talqin etamiz.
6. Mehnat bozorini shakllanish xussusiyatlarini tushuntirib bering.
6. Hozirgi paytda mehnat bozori postindustrial (axborot), ya’ni sanoat
rivojlanishidan keyingi jamiyat nuqtayi nazaridan tadqiq etilmoqda. Postindustrial
(axborot) jamiyat nazariyasining asoschisi D. Bell uning quyidagi o‘ziga xos
xususiyatlarini ko‘rsatib bergan:
- xizmatlar iqtisodiyotining yaratilishi;
- mehnat bozorida ilmiy-texnika sohasi mutaxassislarining ustunligi;
- nazariy ilmiy bilimlaming innovatsiyalar va jamiyatda siyosiy qarorlar qabul
qilishning manbai sifatidagi markaziy roli;
- yangi «intellektual texnika»ning yaratilishi va boshqalar.
7. Mehnat bozorini tartibga solishning mohiyati yoritib bering.
7. Mehnat bozorini tartibga solish asosiy konsepsiyalarining tahlili iqtisodiy
nazariyada mehnat bozorini tartibga solish masalalarini ko‘rib chiqishda eng
asosiy si - davlatning mehnat bozorida ro‘y berayotgan jarayonlarga aralashuv
darajasini hamda mehnat bozorini tartibga solish usullari va tadbirlarini aniqlashdan
iborat, degan xulosa chiqarish imkonini beradi. Amalda mehnat bozorini tartibga
solish mexanizmi mustaqil iqtisodiy kategoriya sifatida tadqiq etilmagan, faqat
iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmi doirasida ko‘rib chiqilgan, xolos.
Mehnat bozorini tartibga solish mexanizmlarini shakllantirish zarurati iqtisodiy
hayotdagi tafovutlar, turli mamlakatlardagi ijtimoiy qatlamlar manfaatlari, vaqt
tafovutlari, iqtisodiy tizimlaming (ular doirasida mehnat bozorini tartibga solish-
ning u yoki bu usullaridan foydalaniladi) o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq.
8. Mehnat bozorini shakllanish tamoyillarini aytib bering.
8. 0 ‘zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksiga muvofiq, mamlakatda mehnat
sohasidagi davlat boshqaruvini 0 ‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat
munosabatlari vazirligi va uning hududiy organlari amalga oshiradi. Vazirlikning
aholi ish bilan bandligini ta’minlashdagi asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
- mehnat bozorini shakllantirish, mehnatga layoqatli aholi, ayniqsa, yoshlaming
ish bilan bandligini ta’minlash bo‘yicha faol siyosat olib borish;
- mehnat resurslari balanslari asosida ish joylari tashkil etish hamda kadrlami
tayyorlash bo‘yicha maqsadli dasturlami ishlab chiqish;
- mehnat munosabatlarini tartibga solish bo‘yicha bozor sharoitlariga muvofiq
keladigan chora-tadbirlami ishlab chiqish;
- 0 ‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi bilan birgalikda mehnat
resurslari prognoz balanslarini ishlab chiqish, aholining ish bilan samarali band
bo‘lishini ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar kompleksini asoslash;
- migratsiya jarayonlarini tahlil etish, tashqi mehnat migratsiyasini hamda
0 ‘zbekiston Respublikasi hududida chet el fuqarolari mehnat faoliyatini tashkil
etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish;
- ishsizlar va ish bilan band bo‘lmagan aholi hisobini olib borish;
- kasb-hunar ta’lim muassasalari bitiruvchilarining ish bilan bandligini tadqiq
etish va shu asosda ta’lim muassasalarida ishchi kadrlar va mutaxassislar kasbiy
tayyorgarligi yo‘nalishlarini takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish;
- yoshlar hamda ish bilan band bo‘lmagan aholini kasbga yo‘naltirish masalalari
bo‘yicha sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazishni tashkil etish;

- manfaatdor vazirlik va idoralar, joylardagi davlat hokimiyati va boshqaruv

organlari bilan birgalikda ish joylari tashkil etish dasturlarini ishlab chiqish va bu
dasturlar amalga oshirilishini muvofiqlashtirib borish;
- aholining o‘z-o‘zini ish bilan ta’minlashini rag‘batlantirish va qo‘llab-
quwatlash bo‘yicha takliflar ishlab chiqish;
- mehnat bozori infratuzilmasi amal qilishini takomillashtirishni ta’minlash;
- ishsizlar uchun haq to‘lanadigan jamoat ishlarini tashkil qilish;
- ishsizlami o‘qitish, qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil etish.
9. Mehnat bozorini shakllanish omillarini yoritib bering.
9. Mehnat bozorining o‘ziga xosligi shundan iboratki, unda mehnatning o‘zi
emas, balki mehnat xizmati - mehnat sarfi sotiladi. Mehnat xizmatining miqdori
va sifati esa ko‘plab omillar: xodimning kasbiy tayyorgarligi, malakasi, tajribasi va
hokazolar bilan bog‘liq. Ayni paytda mehnat bozorida:
- sotuvchi va xaridoming o‘zaro munosabatlari uzoq muddatli xususiyatga
egaligi;
- pul shaklida boimagan omillar (mehnat faoliyatining nufuzliligi, murak-
kabligi, mehnat sharoitlari, salomatlik uchun xavfsizligi va boshqalar)ning katta rol
o‘ynashi;
- institutsional tuzilmalaming ko‘pligi (mehnat qonunchiligi, ish bilan
bandlik bo‘yicha davlat siyosati, kasaba uyushmalari, ish beruvchilaming jamoat
birlashmalari va boshqalar) hisobga olinishi kerak.
10. Mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solish yo‘nalishlri nimalardan iborat?
10. Davlat bozor munosabatlarining subyekti sifatida - tartibga soluvchi funksiyalarininham bajaradi
a) mehnat bozorini bilvosita usullar bilan tartibga solish;
b) bozor subyektlarining huquq va majburiyatlarini belgilash;
g) ish bilan bandlik dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish;
d) mehnat bozori subyektlari o‘rtasida har yilgi Bosh va tarmoq kelishuvlarini
tuzish;
11. Mehnat bozorini shakllanishini cheklovchilar nimalardan iborat?
11. Biz mehnat bozoridagi to'siqlarni quyidagicha tasniflashni taklif qilamiz
mezonlar:
1) mehnat bozoriga kirishning to'siqlari (masalan, kerakli darajani olish
ta'lim, muayyan faoliyat turlari bilan shug'ullanish uchun litsenziyalar, davlat
sog'liqni saqlash va boshqalar), chiqish to'siqlari va faoliyat to'siqlari;
2) harakat darajasida-Mega darajadagi to'siqlar; makro darajali; mezo darajasi (to'siqlar,
mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari bilan bog'liq
u mintaqaviy, sanoat, firma ichidagi mehnat bozorlarida namoyon bo'ladi), to'siqlar
mikro-darajali (intrafirm) va nano-darajali (individual);
3) kontent – iqtisodiy, texnologik, institutsional,
ijtimoiy-psixologik, axborot to'siqlari va boshqalar.;
4) kelib chiqishi tabiatiga ko'ra – ob'ektiv to'siqlar (hamma uchun mavjud
bozor sub'ektlari) va sub'ektiv (alohida sub'ektning faoliyatini cheklash,
misol uchun, qoniqish, shubha, konformizm, stereotip) xarakterining to'siqlari;
5) ta'sir yo'nalishlari bo'yicha-talab, taklif va shovqin to'siqlari
talab va taklif.
12. Mehnat bozorini tartibga solishning hududiy usullari nimalardan
iborat?
]. Mehnat bozorining asosiy tarkibiy qismlari:

• 
  talab ishchi kuchi - korxonaning (mintaqaning, sanoatning) ishchi kuchiga bo'lgan ehtiyoji;
  
• 
  ishchi kuchi ta'minoti - mavjud mehnat resurslarining soni va tarkibi;
  
• 
  ishchi kuchi narxi (ishchi kuchi narxi) - ish haqining umumiy miqdori, xarajatlar kasbiy ta'lim, ijtimoiy to'lovlar va boshqalar.