Mavzu: Rasmiy uslubning til xususiyatlari. Nutq uslublarida sinonimiya. Xalq og`zaki ijodida nutq odobi

O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi
Qarshi Davlat Universiteti
Pedagogika fakulteti
Fan: Tarbiyachi nutq madaniyati (5111800-Maktabgacha ta’lim: S: 1 kurs, 2 semestr)




Mavzu: Rasmiy uslubning til xususiyatlari. Nutq uslublarida sinonimiya. Xalq og`zaki ijodida nutq odobi.
Bajardi: Raximova Shoxsanam.
Qarshi 2021


Reja:

1. 
   Rasmiy uslubning til xususiyatlari.
   
2. 
   Nutq uslublarida sinonimiya.
   
3. 
   Xalq og`zaki ijodida nutq odobi.
   

1. 
   Rasmiy uslubning til xususiyatlari. asmiy biznes uslubi Huquqiy va ma'muriy-ommaviy faoliyat sohalariga xizmat qiladigan uslubdir. U hujjatlar, ish qog'ozlari va xatlarni yozishda ishlatiladi davlat idoralari, sud, shuningdek biznesning og'zaki muloqotining har xil turlarida.
   

Kitob uslublari orasida rasmiy-ishbilarmonlik uslubi nisbatan barqarorligi va yakkalanishi bilan ajralib turadi. Vaqt o'tishi bilan u tabiiy ravishda ba'zi bir o'zgarishlarni boshdan kechirmoqda, ammo uning ko'pgina xususiyatlari: tarixiy shakllangan janrlar, o'ziga xos so'z boyligi, morfologiya, iboralarning sintaktik burilishlari - unga umuman konservativ xususiyat beradi.
Rasmiy uchun biznes uslubi quruqlik, hissiy rangdagi so'zlarning etishmasligi, qisqalik, ixcham taqdimot bilan ajralib turadi.
Rasmiy hujjatlarda ishlatilgan til vositalarining to'plami oldindan belgilab qo'yilgan. Rasmiy biznes uslubining eng yorqin xususiyati shundan iborat til markalari, yoki so'zda klik (Frantsuzcha. klik). Hujjat muallifining individualligini ko'rsatishi kutilmaydi, aksincha, hujjat qanchalik klişe bo'lsa, undan foydalanish shuncha qulay bo'ladi (quyida klişe misollarini ko'ring).
Rasmiy biznes uslubi - bu turli xil janrdagi hujjatlar uslubi: xalqaro shartnomalar, davlat hujjatlari, huquqiy qonunlar, me'yoriy hujjatlar, nizomlar, ko'rsatmalar, rasmiy yozishmalar, ish qog'ozlari va boshqalar. Ammo, janrlarning mazmuni va xilma-xilligiga qaramay, rasmiy ish uslubi odatda tavsiflanadi umumiy va eng ko'p muhim xususiyatlarni qamrab oladi.
Bunga quyidagilar kiradi:
1) boshqa talqin qilish imkoniyatini istisno qiladigan aniqlik;
2) mahalliy.
Ushbu xususiyatlar o'z ifodasini a) lisoniy vositalarni tanlashda (leksik, morfologik va sintaktik) topadi; b) xujjatlarni rasmiylashtirishda.
Rasmiy biznes uslubining lug'ati, morfologiyasi va sintaksisining xususiyatlarini ko'rib chiqing.
Nutqning rasmiy ish uslubining lingvistik belgilari
Nutqning rasmiy ish uslubining leksik belgilari
Rasmiy biznes uslubining leksik (lug'at) tizimiga umumiy kitob va neytral so'zlardan tashqari quyidagilar kiradi:
1) til markalari (ish yuritish, klishe) : qarorga binoan, kiruvchi-chiquvchi hujjatlarni, muddat o'tgandan keyin ijro ustidan nazoratni yuklash.
2) professional terminologiya : qarzlar, alibi, hqora naqd pul, soya biznes;
2) passiv tuzilmalar mavjudligi ( to'lovlar belgilangan vaqtda amalga oshiriladi);
5. Ko'rib chiqilayotgan uslub har xil turdagi shaxssiz jumlalarning keng tarqalishi bilan ajralib turadi, chunki zamonaviy ilmiy nutqda shaxsiy taqdimot usuli shaxssizlikka o'tib ketdi ( Siz aytishingiz mumkin, kelajakda ijtimoiy qayta qurish uchun aytilmagan loyihalar tanlovi mavjud. Zamonaviy inson uchun bu tushunish oson bozorga o'tish modeli bo'yicha).

2. 
   Nutq uslublarida sinonimiya. Tabiat va jamiyatda bir-biriga aynan o‘xshash narsa va hodisaning o‘zi bo‘lmagani singari ularning aynan mohiyatini aks ettiradigan ikki yoki undan ortiq so‘zlarni topish qiyin. Tilimizda respublika-jumhuriyat} universitet-dorilfunun, arxitektura-me’morchilik, lingvistika-tilshunoslik, stilistika-uslubshunoslik singari dubletlar yashab kelmoqda. Garchi dublet sanalsa ham, nutqda biri o‘rnini ikkinchisining bosa olmasligi ularning yashovchanligini ta’minlaydi. Garchi rasmiy hujjatlar va chiqishlarda O‘zbektston Respublikasi deb qayd etilgan holda, jumhuriyat birligi so‘zlashuv nutqi bilan chegaralanadi. Samarqand Davlat universiteti, Samarqand Davlat dorilfununi desa bo‘ladi. ammo hayot dorilfununi deyish mumkin bo‘lgani holda uni hayot universiteti tarzida qo‘llab bo‘lmaydi.
   

Bu esa respublika, imiversitet so‘zlarining baynalmilal xarakterda ekanligi bilan, jumhuriyat so‘zining bir qadar eskirganligi, hududiy chegaralanganligi, dorilfunun so‘zining ma’nosi univenitetga qaraganda qamrovi kengligi, umumiyligi, universitet so‘zida esa bu ma’noning aniqligi, atama mazmunida ekanligi bilan bog‘liq. Demak, faqat yuzaki qaraganimizdagina bu so‘zlarning ma’nosini bir deb xulosa chiqarishimiz mumkin. Matnlar esa aslida bunday emasligini tasdiqlaydi. Ular, hech bo‘lmaganda, vazifaviy uslublararo chegaralanishi bilan, ya’ni uslubiy nuqtai nazardan farqlanadi.
Ma’nolari bir xil sinonimlar tilda bo‘lganda ham ularning barchasi baravar ravishda, doimiy holda yashay olmaydi. Tilning amalda bo‘lish qonuniyatlariga ko‘ra, aytaylik, parallellikni xush ko‘rmasligidan kelib chiqib, vaqt o‘tishi bilan ularning biri ikkinchisiga o‘z o‘rnini bo‘shatib berishga majbur bo‘ladi. Masalan: partiya-firqa, grajdanin-fuqaro, agitatsiya-tashviqot, propaganda-targ‘ibot, komitet-qo‘mita, soldat-askar, intelligent-ziyoli, leksiya-ma’ruzo, programma-dastur, student-talaba, ekonomika-iqtisodiyot, internatsional-baynalmilal, sotsial-ijtimoiy, satirik-hajviy, sekretar-kotib, simvol-ramz kabi birliklar o‘rtasidagi qo‘llanish nisbatini olib qaraylik.
Agar o‘zbek tilining mustaqillikkacha bo‘lgan davrida ularga leksik dubletlar, variantlar sifatida qarab, baravar qo‘llab kelgan bo‘lsak, mustaqillikdan keyingi davrda bu so‘zlarga bo‘lgan munosabat va ana shu munosabatdan kelib chiqib, ularning qo‘llanilishidagi muvozanat ikkinchisining foydasiga tubdan o‘zgardi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, gap faqat ma’nolarning bir xilligida bo‘lganda edi, ular tilimizda baravar yashayverishi mumkin edi. Ammo vaziyatdan kelib chiqib, ular ham tilimizning umumiy yashash qonuniyatlariga bo‘ysunishga majbur bo‘ldi. Demak, sinonimlarning barchasining ma’nolari bir xil emas, bir xil deb qaralganlarining hammasi ham tilda parallel yashay olmaydi. Aytilganlardan esa sinonimlarning bu guruhini o‘rganish uslubshunoslik uchun qiziqarli material bera olmaydi, degan xulosa kelib chiqadi.
Shunday ekan, sinonimlar tadqiqini uslubshunoslikning markaziy masalalaridan deb qaraganimizda, ularni umumiy bir ma’noni yoki tushunchani anglatishga xizmat qiladigan, ana shu maqsad yo‘lida matnda bir-biriga mazmunan yaqinlashadigan va birlashadigan, ayni paytda, ma’no nozikliklari bilan bir-biridan farqlanadigan til elementlari majmuini anglashimiz to‘g‘ri bo‘ladi, deb o‘ylaymiz.
Tildagi sinonimik munosabatlar faqat leksik birliklar o‘rtasidagina emas, balki fonemalarning talaffuz variantlarida, turg‘un birikmalar, morfologik vositalar va sintaktik qurilmalar o‘rtasida ham mavjud. Sinonimiyaga oid umumiy qoida va talablar ularning hammasiga tegishli hamda barchasida amal qiladi.
Afsuski, yuqorida sanab o‘tilgan tadqiqotlarning mavjudligidan qat’i nazar o‘zbek tilshunosligida sinonimlar vazifaviy-uslubiy yo‘nalishda atroflicha tahlil qilingan emas. Vaholanki, bunday kuzatishlar milliy til uslubshunosligi taraqqiyoti uchun nihoyatda zarurdir.O‘rni kelganda ta’kidlash lozimki, so‘z va evfemizm, so‘z va perifraza o‘rtasidagi sinonimik munosabatlar tadqiqi ham uslubshunosligimiz uchun qiziqarli materiallar berishi mumkin. Badiiy ijod jarayonida yuzaga kelgan individual muallif sinonimlari yuzasidan olib boriladigan kuzatishlar ham ona tilimiz boyligini namoyish etishda g‘oyatda qimmatlidir. Shunday qilib, yunon tilidagi «sinonim» so‘zi «bir xil» degan ma’noni bildiradi va bu tushuncha atrofida matnda mazmunan bir-biriga mos keladigan so‘z va iboralar, so‘z birikmalari va gap qurilmalari tarzida shakllanadigan til birliklari birlashadi.
Tilda variantlar va, yuqorida tilga olganimiz, dubletlar deb ataladigan so‘z guruhlari ham mavjudki, ko‘pchilik tilshunoslar ularni sinonimlardan farqlaydilar. Lingvistik jarayonlarning har birining o‘ziga xos xususiyatlari mavjudligi nuqtai nazaridan bu to‘g‘ri ham. Ammo qanchalik farqlanmasin, ular nutqdagi vazifasiga ko‘ra bir-birlariga yaqin hodisalardir, bir narsa va hodisaning turli sabablar bilan paydo bo‘lib qolgan tildagi ikki xil nomlanishidir.
Bir-biriga mos keladigan lingvistika-tilshunoslik, stilistika-uslubshunoslik, orfografiya-to‘g‘ri yozish, orfoepiya-to‘g‘ri talaffuz qilish kabi holatlarni olaylik. Ularning birinchi qismi boshqa til elementi ekanligi ko‘rinib turibdi. Bu birliklarning qo‘llanishidagi bab-baravarlik faqat ma’lum muddatgina davom etishi mumkin. Vaqt o‘tishi bilan ularga bo‘lgan munosabat o‘zgaradi. Bu munosabat hech bo‘lmaganda ularning qo‘llanish chastotasiga ta’sir qiladi.
Leksik nuqtai nazardan variantlar va dubletlarning mavjud bo‘lishi ijobiy hodisa sanalmasa ham uslubiy jihatdan ularga tildagi ortiqcha unsur sifatida qaralmaydi. Fikrni nozik ottenkalarda ifodalashga xizmat qilmagan taqdirda ham, hech bo‘lmaganda, ular so‘zlovchi va yozuvchini takrordan qutqaradi. Shuning o‘ziyoq nutqiy jarayon uchun kam ahamiyatli emas. Shuning uchun ularni ham tilimizdagi uslubiy resurslar deb qarashga to‘la asoslar bor.
Fonetik va grammatik shakllarda namoyon bo‘ladigan lingvistik variantlarni garchi uslubiy imkoniyatlari nihoyatda keng va rang-barang bo‘lgan sinonimlarga tenglashtirib bo‘lmasa ham ayrim matnlardagi uslubiy bo‘yoqdorligini hisobga olib, ularni bir guruhda qarash mumkin.
«Normadagi variantdorlik adabiy normaning turg‘unligiga qarama-qarshi tushunchadir – deydi A.Boboyeva. – Barqarorlik adabiy norma uchun adabiy tilning o‘ziga xos funksiyasini o‘tashi uchun imkon beruvchi obyektiv zarur, ijobiy hodisa bo‘lmasada, ikkinchi tomondan, barqarorlik tilni bir qolipga soluvchi, uning vositalar imkoniyatini cheklovchi va kambag‘allashtiruvchi, nutqni zerikarli qiluvchi, uslubiy xilma-xillikdan mahrum etuvchi salbiy omil bo‘lishi ham mumkin. Agarda mutlaq turg‘un bo‘lganida til vositalari ma’no ifodalash shakl va funksiyalariga ko‘ra qotib qolgan, qoliplangan hodisalar bo‘lar edi. Natijada, bir so‘z tilning butun tarixiy rivoji davomida faqat bir ma’no va shaklda qo‘llanib, tilda bir ma’no faqat bir usulda ifodalanar, barcha kishilar mutlaq bir xil gapirib, bir xil yozar edilar.
Variantdoriik nutqda erkin va maqsadga muvofiq tanlash imkoniyati bo‘lmasa adabiy til o‘zining muhim badiiy estetik funksiyasini, ta’sirchanlik, ifodalilik tomonlarini ta’minlay olmas edi. Inson nutqi hissiz, o‘lik qoliplar, qaytariqlardan iborat bo‘lib qolar edi». (Adabiy norma va nutq madaniyati – Т., «Fan», 1983, 63-65-betlar).
Variantdorlikni faqatgina leksik variantlar va dubletlar doirasida cheklash to‘g‘ri bo‘lmaydi. U tilning barcha qatlamlaridagi sinonimik birliklarga ham daxldor. Faqat shunday qamrovdagina yuqoridagi mulohazalarni atroflicha tushunishimiz mumkin bo‘ladi.
Uslubiyat haqida gap ketar ekan, uning o‘ta muhim unsuri hisoblanadigan sinonimlar va variantlarning o‘zaro umumiy va farqli tomonlarini ajratish ham maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Ular o‘rtasidagi farqlarni L. G. Barlas quyidagicha izohlaydi: variantlilik bir xil, sinonimiya har xil til birliklariga xos xususiyat. Variantlar deyilganda, shakliy jihatdan bir oz farq qiladigan bir til birligining turli ko‘rinishlari tushuniladi. Ular bir so‘z, bir so‘z shakli yoki qurilishini tashkil etgani uchun ham leksik va grammatik ma’nolarda farqlar bo‘lmasligi kerak. Sinonimlar esa ma’nolari bir-birlariga yaqin bo‘lgan turli so‘zlar, so‘z shakllari, qurilmalardir.
Sinonimlar tasnifi ham uning tadqiqotchilari diqqat-e’tiborida bo‘lib kelgan. Sh.Rahmatullayev bu hodisaning til qatlamlarida mavjudligidan kelib chiqib, ularni dastlab lug‘aviy va grammatik sinonimiyaga ajratadi. Yana o‘z navbatida lug‘aviy sinonimiyani leksik, frazeologik va leksik-frazeologik turlarga bo‘ladi. Ma’no qirralarining farqlanishiga ko‘ra esa ularning ma’no sinonimlari (ideografik sinonimlar), uslubiy sinonimlar va nutqiy sinonimlar singari turlarini sanab o‘tadi.
Sinonimlarni o‘rganish va tushunishni osonlashtiradigan bu kabi tasniflar orasida I. B. Golub tasnifi e’tiborga loyiq. Uning fikricha, ma’no ottenkalari bilan farqlanuvchi sinonimlar semantik sinonimlar, bir xil ma’noga ega bo‘lib, uslubiy bo‘yoqdorligi bilan ajralib turuvchi sinonimlar uslubiy sinonimlar deyiladi. Uslubiy sinonimlarga turli vazifaviy uslublarga taalluqli bo‘lgan hamda bir vazifaviy uslubga tegishli bo‘lib, turli emotsional-ekspressiv ottenkalari bilan farqlanadigan sinonimlar kiradi. Ham ma’nolari, ham uslubiy bo‘yog‘i bilan farqlanadigan sinonimlar esa semantik-uslubiy sinonimlar hisoblanadi.
Sinonimlar tasnifi haqida Z. I. Xovanskaya quyidagilarni yozadi: «lug‘aviy sinonimlar – bir so‘z turkumiga tegishli bo‘lgan, o‘z ma’nosida jins va tur alomatlarini saqlaydigan, mavhumlikning bir xil sathiga aloqador bo‘lgan va denotativ yoki ma’noning uslubiy komponentlari bilan farq qiladigan til birligidir.
Uslubiy tadqiqot uchun shu narsa favqulodda muhimki, sinonimik munosabatlar faqatgina til tizimida mavjud bo‘lmasdan, balki u ham til birliklarining uslubiy tarmoqlanishida ishtirok etadigan, ham muomala jarayonida uslubiy vazifalarni bajaradigan barcha til sathlari birliklari hisobiga yaratiladigan matnda ham paydo bo‘ladi. Bu xildagi sinonimlar matniy sinonimlar deyiladi».

3. 
   Xalq og`zaki ijodida nutq odobi. O`zbek xalqining tarixiy ildizi uzoq asrlar qa`riga borib taqaladi. Insoniyat so`zlash qobiliyatiga ega bo`lgan kundan boshlab ma`noli nutq tuzishga harakat qilgan. Bu ma`lum ma`noda xalq og’zaki ijodi janrlariga ham o`z ta`sirini o`tkazgan.
   

Jamiyatda fikr almashish qonuniy zaruriyat hisoblanadi. Odamlar orasida fikr almashish bo`lmasa, jamiyat taraqqiyotdan to`xtaydi. Shuning uchun har bir kishi undan foydalanishni bilishi va avvalo uning o`zini to`la-to`kis o`rganib olishga harakat qilmog’i zarur. Shu ma`noda insoniyat so`z odobiga qo`yilgan talablarni xalq og’zaki ijodi janrlari-maqollar, rivoyatlar, ertaklar, hikmatli so`zlar orqali kishi ongiga yetkazishga harakat qilgan. Chunki badiiy so`z san`ati madaniyatining eng qadimgi va uzoq tarixga ega bo`lgan bir sohasidir. Kishilar turmush tajribalarini, tabiat va jamiyat haqidagi fikr-tushunchalarini obrazli so`z orqali tasvirlash, bayon etish ko`nikmalarini yarata boshlaganlar. Badiiy so`z tajribasining o`sishi, badiiy did va zavqning takomillashib rivojlanib borishi xilma-xil adabiy janrlarni vujudga keltiradi.
Mana shunday janrlardan biri xalq maqollaridir. Maqollar, hikmatli so`zlar biz uchun asrlarning sadosi, uzoq o`tmish bilan hamnafaslik hissini uyg’otuvchi mangu chaqiriq, zamonlararo ko`prikdir. Xalqimizda o`z qadrini bilgan so`z qadrini biladi degan gap bor. O`z qadrini bilgan odam so`zni pala-partish ishlatmaydi, uning asl ma`nosini qidiradi, bilib o`rniga qo`yib gapiradi. Chunki, maqol-so`z ko`rki hisoblanadi. Xalq maqollarida ota-bobolarimiz so`zlash odobiga rioya qilish haqidagi o`gitlarini, pand-nasihatlarini bayon etganlar. Yaxshi so`zlash, shirin gapirish haqida ham bir qancha maqollar yuzaga kelgan:
Yaxshi so`z-ko`ngil podshosi.
Yaxshi so`z filni ham yo`lga solar.
Yaxshi so`zga uchar qushlar el bo`lar,
Yomon so`zga pashsha kuchi fil bo`lar.
Achchiq til-zahri ilon, Chuchuk tilga jon qurbon.
So`zdan so`zni farqi bor, O`ttiz ikki narxi bor.