Mаvzu: Quyosh turkumining tuzilishi va tarkibi

VI. Mаtn

2.1. Quyosh turkumining tuzilishi va tarkibi

Quyosh turkumiga 9 ta katta sayyora, bir necha ming kichik sayyoralar, asteroidlar, meteorit va kometalar kiradi.

Quyosh turkumi diametri 12 mlrd km bo'lib, yorug’lik nuri uni 11 soatda kesib o'tadi.
Butun osmonni belbog’ kabi o'raydigan, yorug’ tasma-Somon yo'lidagi yulduzlar bizning yulduz sistemamiz - Galaktikamizning asosiy qismini tashkil etishi asta-sekin aniqlanib borildi.
Somon yo'li - osmonda bizga ko'rinadigan yulduzlardan tashkil topgan yorug’-yorug’ halqa bo'lib, bizning Galaktikamiz esa yulduzlar­ning gigant orolidir. Osmonda barcha yulduzlarning soni hisoblab chiqilgan, u 2•109 ni tashkil etadi. Galaktikadagi hamma yulduzlar uning markazi atrofida aylanib turadi.Galaktikamizning ichki qismidagi yulduzlar aylanishining burchak tezligi deyarli bir xil bo'lib, uning tashqi qismlari esa sekin aylanadi. Quyosh sistemasi Galaktika markazi atrofida taxminan 250 km/s tezlik bilan 200 mln yilda to'la aylanib chiqadi, buni gallaktik yil deb atashadi

Rasm 2.Quyosh sistemasi.

Quyosh turkumining quyidagi asosiy xususiyatlari bor:

1. Turkumning markazi Quyosh bo'lib, atrofida sayyoralar aylanadi;
2. Quyosh turkumidagi materiyalarning salkam hammasi Quyoshda joylashgan;
3. Katta sayyoralarning aylanish orbitasi ellepsdir, asteroidlar cho'ziq elleps shaklida aylanadi;
4. Sayyoralarning aylanish orbitasining yuzasi Quyoshni ekvatoriga mos keladi;
5. Hamma harakat bir yo'nalishda bo'ladi;
6. Sayyoralar orasidagi masofa arifmetik progressiya ko'rinishida ortib boradi;
7. Sayyoralar ichki va tashqiga bo'linadi. Ichki sayyoralar tashqisidan zichligining kattaligi, hajmining kichikligi, aylanish tezligining va yo'ldoshlarining sonini kamligi bilan farq qiladi.
Spektral analiz yordamida Quyoshning kimyoviy tarkibi aniqlangan va unda Mendeleev davriy sistemasining 66 elementi aniqlangan. Ba'zi bir hisoblarga ko'ra Quyoshdagi vodorodning miqdori 70% deb aniqlangan.Quyoshda doimiy termoyadroviy reaktsiya boradi, ya'ni vodorodni geliyga aylanish reaktsiyasi.
Yorug’lik tarqatish bo'yicha Quyosh sariq yulduzlar turkumiga kiradi.Hajmi bo'yicha esa ko'p marotaba kichik. Masalan: CHayon yulduzlar turkumidagi Antaress yulduzi Quyoshdan 90 mln marotaba katta.
Galaktikaning aylanishiga ko'ra uning massasi taxminan aniqlangan, u taxminan 2•10¹¹ Quyosh massasiga teng.
Quyosh energiyasi. Quyosh - Quyosh sistemasining markaziy va eng massiv jismidir. Uning massasi Yer massasidan 330000 marta katta va hamma planetalarning umumiy massasidan 750 marta ortiq, hajmi bo'yicha esa Yerdan 1300000 marotaba katta. Quyosh kuchli manba bo'lib, u elektromagnit to'lqinlari spektrining hamma diapazonida nurlanadi.Bundan tashqari nurlanish Quyosh sistemasidagi hamma jismlarni yoritib ularni qizdiradi, planetalar atmosferalarning fizik holatiga ta'sir ko'rsatadi. Yerdagi hayot uchun zarur bo'lgan yorug’lik va bizga eng Yaqin yulduz bo'lib, boshqa yulduzlardan farqli o'laroq, uning diskini ko'rishimiz mumkin.
Yer atmosferasidan tashqarida Quyosh nurlariga o'ralgan 1 m² sirtga Quyoshning 1,36 kvt yorug’lik energiyasi to'g’ri keladi. Bu sonni radiusi Yerdan Quyoshgacha bo'lgan masofaga teng shar sirti yuziga ko'paytirib, Quyoshning to'la nurlanish quvvati 4•10²³ kvt.ga teng ekanini topamiz.Quyosh yuzasidagi harorat 60000С, bu energiyaning taxminan 1/2000.000.000 qismigina Yerga etib keladi.
Quyosh moddasining o'rtacha zichligi - 1400 kg/m³. Bu qiymat suvning zichligi bilan o'lchovdosh va Yer sirti Yaqinidagi havoning zichligidan ming marta katta. Gaz qonunlariga muvofiq bosim temperaturaga va zichlikga bog’liq, ya'ni proportsional.
1. Ichki markaziy soxa (yadro) - bosim temperatura yadro reaktsiyalarining borishini ta'minlaydigan zona bu markazdan to 1/3 masofaga cho'ziladi.
2. Nur zonasi - bu soxada energiya, tashqariga qatlamdan-qatlamga elektromagnit energiya kvantlarining ketma-ket yutilish va nurlanish natijasida uzatiladi.
3. Konvektiv zona - nur zonasining tashqi qismidan to Quyoshning ko'rinmas chegarasigacha bo'lgan zona. Bu Yerda Quyoshning ko'rinmas chegarasiga Yaqinlashgan sari temperatura tez pasaya boshlaydi, natijada moddaning aralashuvi boshlanadi.
4. Atmosfera, konvektiv zonadan keyin birlashib Quyosh gardishi­ning ko'rinmas chegarasidan juda uzoqlarga cho'ziladi. Atmosferaning quyi qatlami yupqa gaz bilan qoplangan va uni biz Quyoshning sirti deb qabul qilamiz.