Mavzu: qo`shilgan qiymat solig`ini byudjetga undirishda mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo`llari

1.2.  Qo`shilgan  qiymat  solig`ining  O’zbekiston  soliq  tizimida  tutgan 

o`rni. 

 

Respublikamiz  mustaqillikga  erishgandan  so’ng  dastlabki  yillik  (1992  yil) 

Davlat  budjetiga  tashqaridan  dotatsiya  va  subvensiya  olmasdan  tuzilishi 

bo’yicha  talablar  qo’yildi.  Shundan  kelib  chiqib,  boshlang’ich  bosqichda  soliq 

siyosati  ijtimoiy-iqtisodiy  yo’nalishga  ega  bo’lgan  budjet  daromad  va 

xarajatlarining  tengligini  ta’minlash  bilan  bog’liq  bo’lgan  muammolarni  xal 

---

14 

 

qilishga qaratilgan edi. Uni respublikada ishlab chiqarish hajmi tushib ketgan bir 

sharoitda,  yuqori  inflatsiya  paytida  va  davlat  moliya  sohasidagi  o’ta  og’ir  bir 

vaziyatda amalga oshirishga to’g’ri keldi. 

Yuzaga kelgan vaziyat, bilvosita soliqlar (asosan QQS)ga asoslangan soliq 

tizimini  fiskal  vazifani  bajarishi  zarurligini  taqozo  qildi.  Soliqlarni  joriy 

etilishining  bosh  maqsadi  bo’lib  davlat  taqdi  etayotgan  xizmatlarni  moliyaviy 

resurslar  bilan  ta’minlashdan  iboratdir.  Shu  sababli  bu  davrda  soliq  isloxotida 

sezilarli  muhim  o’zgarishlar  bo’lib  o’tdi,  bunda  ayniqsa,  aylanmaga  soliq  va 

sotishdan  soliq  o’rniga  qo’shilgan  qiymat  solig’i  joriy  qilinishining  asosiy 

sabablaridan bo’lib  birinchi navbatda u  yordamida  davlat  budjetiga daromadlar 

tushumining  tengligini  ta’minlash  va  bozor  munosabatlarini  shakllantirish 

vaqtida  katta  ahamiyatga  ega  bo’lgan  davlat  budjetini  tuzishning  barqaror 

bazasini yaratish hisoblanadi. Olimlarnng fikricha qo’shilgan qiymat solig’i kabi 

nazariya  sohasidan  amaliyot  sohasiga  juda  tez  o’tgan  va  dunyoning  bir  necha 

mamlakatlari  budjetining  bilvosita  soliqlari  ichida  yuqori  mavqeni  egallagan 

soliqni soliqlar rivojlanish tarixi bilmaydi. 

Iqtisodiyotning  har  xil  sohalaridagi  tuzilishi,  o’zgartir-masdan,  soliq 

stavkalarini  uncha  kata  bo’lmagan  miqdorda  oshirilishi,  budjetga  soliq 

tushumini  sezilarli  darajada  oshirishi  mumkin.  Bu  qo’shilgan  qiymat  solig’i 

G’arbiy  Yevropadagi  xorijiy  davlatlarda  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  sinab 

ko’rilgan,  natijada  u  budjet  daromadlarini  shakllantirishning  ishonchli  manbai 

sifatida  o’zining  qulay  va  samarali  vosita  ekanligini  isbotlagan  .Lekin  shunga 

qaramay  mamlakatimizda  QQSning  dastlab  joriy  etilishidagi  yuqori  stavkani 

(30%) shu paytda faoliyat ko’rsatgan korxonalarning moliyaviy natijalariga egri 

soliq sifatida bo’lmagan bo’lsada , Tovar va xizmatlar bahosining oshishiga va 

buning  natijasida  inflatsiya  darajasining  yanada  yuqori  (646%

6

)  bo’lishiga  o’z 

«ulishini  qo’shadi»,  desak  mubolag’a  bo’lmasa  kerak  (to’g’ri,  bunda  boshqa 

                                                 

6

 Ачилов М., Тен В. Банковская система Республики Узбекистан. Журнал «Ринок, денги и кредит», №9, 

2001, С. 7 

---

15 

 

omillarning  ham  ta’siri  katta  bo’lgan).  Shu  tufayli  keying  yillarda  QQS  sta 

vkalari tushirib borildi.  

QQSning mamlakatimizda rivojlanish tarixi qisqa davrni o’z ichiga olgani 

bilan  ancha  samarali  faoliyat  ko’rsatib  kelmoqda  va  budjet  daromadlarini 

shakllantirishda  mustahkam  o’rin  egallagan.  Buning  asosiy  sabablaridan  biri 

QQSning  ilgari  amalda  bo’lgan  soliqlardan  bir  necha  afzalliklarga  egaligidir. 

Endi bu afzalliklar xaqida to’xtalsak. 

QQS  umuman  bilvosita  soliqlarning  kelib  chiqish  tarixi  shuni  ko’rsatdiki, 

ularga soliq yukini mahsulot ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilarga o’tkazish 

vazifasi  qo’yilgan.  Mohiyati  jihatidan  QQS  bilvosita  soliq  bo’lganligi  uchun 

korxonaning  moliyaviy  yakuniga  betaraf  bo’ladi

7

.  Buni  bevosita  soliq  misolida 

yaqqol  ko’rish  mumkin,  masalan  foyda  solig’i  yuki  bevosita  ishlab 

chiqaruvchining  zimmasiga  tushib,  QQSda  esa  soliq  yuki  (ayrim  xolatlardan 

tashqari)  istemolchiga  o’tib  ketadi.  QQS  solig’ining,  bizningcha  eng  muhim 

afzalliklaridan  biri  bu  mahsulot  sotuvchi  korxona  faoliyatiga  nisbatan,  ya’ni 

korxonaga nisbatan betarafligidir. 

Qo’shilgan qiymat  solig’ining bunchalik tez va  keng tarqalishi  zamonaviy 

texnika  va  yo’lga  qo’yilgan  xujjatlar  aylanishida  soliq  operatsiyalarini  tez  va 

aniq  amalga  oshirish  imkonini  berishi  muayyan  tovarlar  va  xizmatlarga  soliq 

solishning imtiyozli shartlari borasida chakana savdodagi sotuvlardan olinadigan 

soliqqa nisbatan samaraliroq ekanligi bilan izohlanadi. 

Demak,  respublikamizda  QQSning  joriy  etilishi  bir  tomondan  soliq 

tizimida keng qo’llanib kelinayotgan dunyo andozalariga o’tish uchun bir qadam 

bo’lgan  bo’lsa,  ikkinchi  tomonidan  davlat  budjeti  daromadlarini  uzluksiz 

ta’minlash  ko’zda  tutilgan  edi.  Budjet  daromadlarini  shakllantirishda  QQS 

qanday  mavqeini  egallab  kelmoqda  va  uning  soliq  tizimida  tutgan  o’rnini 

baholash  uchun  biz  keyingi  yillardagi  soliq  tushumlari  tuzilishini  keltirib 

o’tmoqchimiz (1-jadval). 

 

                                                 

7

 Yahyoyev.Q. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. –T.: 2000. 59-b. 

---

16 

 

1-jadval