Mavzu; Qo'qon xonligida yer egaligi munosabatlari Reja : Qo'qon xonligida yer egaligi turları. Yer egaliklaridan olinadigan soliqlar

2. Yer egaliklaridan olinadigan soliqlar.
QO’QONDA SOLIK VA MAJBURIYATLAR
Qo’qon shahrida solid va majburiyatlar tizimidagi Qo’qon xonligidagi tizim bilan chambarchas boglanib ketgan, chunki u xonlikning poytaxti bulganligi tufayli soliqdan yig’ilgan boylik Qo’qon shahriga odib kelgan. Qo’qon xonligida olinadigan solidlar xaldda juda ogir bulib, ular yana turli dasharlarda, aynidsa boy feodallar uy, saroy, dalalarida, durilish inshootlari- 1 Usha joyda. da bepul katiashipgga majbur dilinardi. Sh uning uchun xam xaldning noroziligi ortib boradi. A. JI. Kunnishg ma’lumotiga Karaganda, rasmiy solidlar kuyidagmlardan iborat bulgan: natural xiroj yoki uыdai bir solid, zakot—tovardan olinadigan savdo
soligi va dayvonlar disobidan olinadigan solid, bozorda savdogarlardan olinadigan solid, tarozi soligi, daryodan utish uchun solid, tuz boji. Yana maxsus solidlar dam bulgan. Solidlar xossachi va bekliklarga buliigan. Xossachi — bu daromad xon xazinasiga tushgan. Beklik — bu daromad bek xazinasiga tushgan. Xon xazinasiga deyarli barcha solidlar kelib tushardi, lekin ular asosan- Sudon shadri va uning atrofidagi dishlodlardan yigilgan. Boshda yerlardai esa xon xazinasiga fadat duyidagilar: tushar edi: I. Tovar va dayvonlardan yigiladigan zakot;
2. Sirdaryo kechuvlaridan olinadigan: boj; 3. Tuzdan; 4. Xossachi joylardan olinadigan solid; 5. Xon mablagiga durilib, ij araga berilgan dukon, karvonsaroy, omborlardap yigiladigan solidlar; 6. Tuy marosimlaridan yigiladigan solidlar; 7. Meros bulnshdai yigiladigan solid. Viloyat dokimlariga xiroj va tanobona solidlarini olish dududi berilgaы edi. Xudoyorxonning oxirgi davrlarida (1865— 1875 yy.)xon xazinasiga dar yili bir yarim million rubga teng solid tush ardi1. X IX asrnpng birinchi yarmida xoplik daromadi natura va puldan iborat edi, ularning bir dpsmi viloyat dokimlari tomonndan dushin sad|lash uchun sarflanadigap xaraj atlarga va boshda madsadlarda ish latilar edi. Solgan dismi xon xazinasiga tushardi. Sh oli, bugdoy, juxori va bo’shda donli ekinlardan gallaning beshdan bir dismi solid sifatida olingan. Mevazor boglardan, ueumzor, sabza v ot, paxta va boshda usimliklar ekiladigan yerlardai esa uning satdi maydoniga iisbatan solid
tulanardi. Bunday yerlardan olinadigan solid turi «tanobona» deb atalardi. Sh u bilan birga tanobona soligi ekilgai narsalarni e’tiborga olgan dolda uning
middori bilan belgilangan. Masalan, terak va dayragoch ekilgai bir tanob yerdan 50 tiyin, dovun, tarvuz, bodring, boda, tut, piyoz va badorgi sabzi ekilgai bir
1 K u n A. L. Ocherki Kokandskogo xanstva, 1877, 5—8-betlar. tanob yer da 11 1 sum, uzumzor va mevali daraxtlar ekilgan bir tanob yerdan esa 2 sumdan solid solingan. Sh adarlardan olinadigan soliklar undagi dovliuylar soniga, dukodlar va ayrim d uj ia r m ap d l a ri i 11g madsulot turlariga nisbatai belgilab yigilgan. L xoli kay si bekning tasarrufida bulsa, undan yigiladigan xiroj ush a bekning ixtiyorida bulgan. Shunishg evaziga u dushin sadlash va urush bulganda xonning talabiga kura ma’lum middorda dushin tuplab olib borishi shart edi. Xiroj dushdan yigilgan, bir dushga esa uch-besh botmon galla ekilgan. Kudon xonligida xirojni yigish sh adar begi tomonidan sarkorga topshirilgap. B u mansabga taypnlangandan keyin sarkor uziga yordamchilar dilib miroblardan yollar edi. Yordamchilar soni sh adarga tegishli yerlar nechta dismga b u l i n g a i l i gid a n kelib chndilgan. X^ar bir shunday dismni arid odsodol boshdarar edi. Badorgi ish mavsumi boshlanishi bilanod sarkor dar bir dismga bittadan mirobni yuborardi. U esa yoz davomida ekin yerlarppi va egalarini anidlab, ruyxatga olishi
lozim edi. Xosilnp yigish davri kelganda dar bir dismga bittadan mulla yuborilgan. Uning kelishi bilan odsodol, mulla va mirob bir komissiyapi tuzib,
xiroj ruyxatiii tuzar edi. Ular dar bir galla dosilini uyachovdan utkazib, solid middornni anidlab, ruyxatga kiritishgan. Sarkor bu ruyxatni adolidan surishtirib bulgach, bed duzuriga borib, uni tasdidlati uchun tonshirgai. Bu ruyxat tasdidlanguncha dar bir kishi bekning oldiga borib, uz e’tiroz va iltimoslarini aytishlari muxuagn edi. B yek odatda uzining aygodchilarini va ayrim uziga yadin ksh nilarini yoki dozi va sarkorga darash li bulgan kambagallarni soliddan ozod dilardi va ruyxatdan uchirardi. Odatda bunday uchirishlar kamdan-kam bulardi, chunki sarkor ruyxatga kiritgandan sung u uzining dadligini tasdidlashga undardi. Ruyxat tasdidlangandan keyin damma suzsiz va kechiktirmasdan belgilangan middordagi solidni tulash I shart edi, chunki ungacha yigilgan dosilni sotishga dadli emasdi2.
1 Pantusoe N. I. O podatyax i povinnostyax, suщ yestvovavsh ix v bыvshem Kokandskom xanstve v poslednie godы pravleniya X udayar xana. Sm. Turkestanskie vedomosti, 1876, № 16.
2 S ovremennaya letopis. 1876, № 24. Xosilni ulchashda va solid middorini belgilashda, yigib olishda suiste’mollik dilish dollari tez-tez bulib turar|di. B u esa adoli uchun ogir musibat edi. Fargona viloyati gubernatorining xiroj yigitp d adidagi raport diddatga sazovordir. Ushbu duj j at 1879 yilga tegishli bulsa dam, ammo urganayotgan davrga dam tugri keladi, chunki bu solid turi Sudon xonligi
davridagidek sadlanib dolgan edi va xonlik bekor dilinganligiga atigi 3 yil bulgan edi xolos. Raportda yozilishicha, «xiroj radami dadidatga yadin keltirilgan. Masalan, Sudon uezdida 200 (ming — X- B.) tanobdan 240 (ming —X- B.) rub. xiroj yigilgan; Andijon uezdida 360 ming tanobdan 450 ming rub. tulangan; Namanganda 135 ming tanobdan 140 ming rub berdi; Chustning 120 ming tashobi esa — 148 ming rub.; Isfaraning 108 ming tanobidan — 109 ming rub. va Ushning taxminan 60 ming tanobidan—69 ming rub. solid yigildi. Sh unday dilib F argona viloyatining 1848000 tanob yeridan 1463000 rub. xiroj soligi yigildi1.
Kuchmanchi xald 40 bosh dayvondan bir dona solid tulardi. Savdo karvonlaridan viloyat dokimi yoki uning vakili solidni olardi. Chet eldan kelgan savdo karvonlari bir marta umumiy narxidan 2,5 foiz solid tular edi. Sh u va kuchmanchilardan olinadigan solidning nomi zakot edi. B u borada Turkiston general-gubernatori K. G1. Fon Kaufman imzolagan «Turkiston general-gube(rna;torligidan savdo-sotid dilish dududini olish muvaddat Nizomining loyidasiga tushuntirish zapisi» diddatga sazovordir. Unga muvofid, musulmon shariatiga kura zakot — bu dar bir musulmonning majburiy soligi bulib, uzining donuniy mulkining 40 dan bir dismini uz' ixtiyori bilan xudo yuliga yaxsh i niyat bilan tulainidir. Sh u bilan birga umumiy musulmon xazinasi (bayt-ul-mol), zakotga uxshab, kofirlar bilan mudaddas urushlar olib borish uchun ishlatilar edi. B u musulmoshlar sh ariatiga muvofid musulmon jamiyatiga yuklatilgap edi va sh u munosabat bilan zakotni yigib olishni dam uz zimmalariga olishgandi. Sh unday dilib dar bir musulmon uz ixtiyori bilan xudojuy ishlar uchun beradigan zakot, avval u majburiy solidda aylandi, keyinchalik esa musulmon xazinasi dukmdorining foyda keltiradigan daromadiga aylanib dolgandi.