Mavzu: Qoqon xonligi

Mavzu: Qoqon xonligi.

Qoʻqon xonligi - oʻzbek xonliklaridan biri (18–19-asrlar). Poytaxti – Qoʻqon. Oʻzbeklarning minglar urugʻidan boʻlgan Shohruxbiy 1709 yilda asos solgan. Bu davlat tarkibiga dastlab Qoʻqon, Namangan. Margʻilon, Konibodom, isfara va ularning atrofidagi qishloqlar kirgan. Abdurahimbiy davrida Buxoro xonligiga harbiy yurish qilinib Samarqand egallanadi (1732). Abdulkarimbiy davrida 1746 yil qalmoqlar Fargʻona vodiysiga hujum qilib, Oʻsh, Andijon, Margʻilon shaharlarini egallab, Qoʻqonni qamal qilgan. Qoʻqonliklar yordamga kelgan Oʻratepa hokimi Fozilbiy qoʻshinlari bilan birgalikda ularni Fargʻona vodiysidan quvib chiqarishgan. Norboʻtabiy davrida Chust va Namangan beklarining mustaqillik uchun koʻtargan gʻalayonlari bostirilgan. Mamlakatda sugʻorish inshootlari barpo qilinadi, savdo va hunarmandchilik, qishloq xoʻjaligi birmuncha rivoj topadi va nisbatan arzonchilik boʻladi. 

Rus davlati Buxoro va Xiva xonliklariga qarshi urush olib boraetgan yillari Qo’qon xonligida chuqur siyosiy va ijtimoiy iqtisodiy inqiroz hukm surmoqda edi. Bu vaqtlarda xonlik erlarining yarmi Rus davlati tomonidan bosib olingan bo’lib, uning chegarasi asosan Farg’ona vodiysidan iborat edi.

Xudoyorxon siyosiy jihatdan o’ta ko’rligi, qo’rqoqligi va shaxsiyatparastligi orqasida ruslarning ham, xalqning ham kuz o’ngida o’z obro’sini to’kkan edi. U qanday bo’lmasin, taxtni saqlab qolish uchun Rus davlatiga tayanishga, unga o’zini yaxshi ko’rsatishga qattiq tirishdi. U rus hukumati vakillariga sodiqligi va har qanday xizmatga tayyorligi haqida birin ketin xatlar yozib turdi. Hatto Rossiya bilan xonlikni bir davlat deyishgacha bordi. Masalan, u bu xususda 1869 yil 18 aprelda Turkiston generalgubernatorligi ma’muriyatiga shunday xat yozgan: «Sizlar tomonga qochib o’tgan sarboz Tursunqulov bilan yuborgan samimiy xatingizni oldim. Sizga nisbatan bo’lgan do’stlik tufayli mazkur sarbozni kechirib, sarpo kiygizdik va xursand qildik. Chunki u begona davlatga emas, balki Qo’qon bilan bir davlat — Rossiyaga, ya’ni bir mamlakatga qochgan».

Demak, Xudoyorxon o’z vaqtida xonlik qilib, dushman tarafiga o’tgan kishini afv etib, bu bilan Rossiyaga sodiqligini izhor etgan. Ayniqsa, uning «bir davlat» xaqidagi gaplari Rus davlatining itoatkor xizmatkoriga aylanganidan dalolat beradi.

Turkiston generalgubernatorligi ma’muriyatining Xudoyorxonga yuborgan javob xatida uning so’zlaridan mamnun bo’lganliklari uqdirilgan.

Xudoyorxon Rossiya panohida taxtda utirishni va ayshu ishrat qilishni afzal ko’rdi. «U, — deb ezgan edi Ibrat, — Rusiyadan xotirjam bo’lib, vaqtini o’yin-kulgu bilan o’tkazub, qush solmoq va ko’pkari chopmoq yo’llarinda bo’lub, ulamo va fuzalo nasihatlariga amal qilmay, jabru zulm tarafiga o’tib turganida, raiyatu xalq (undan) yuz o’girdi» (Isxoqxon Junaydulloxoja ug’li (Ibrat), Farg’ona tarixi.

Xudoyorxon davlat manfaatlari va taqdirini o’ylamay, Rossiyaga orqa qilib, ko’ngliga nima kelsa, shuni qilavergan. Shu boisdan mahalliy va rus manbalarida xonni qoralovchi ma’lumotlar serobdir. Ularda Xudoyorxon tengi yo’q ochko’z, molparast, uta shafqatsiz va zolim sifatida tasvirlanadi. «Xudoyorxon, — deb ko’rsatiladi manbada, — ko’p badavlat bulib, xotinlarni ko’paytirishga hirs qo’ygan. Kayfu safoni, rohatni va tinchlikni yaxshi ko’rgan. Xalqning foydasiga ish yuritmagan... Mamlakatning turli tomonlarida bir nechta bog’larida gullar orasida kayfu safo qilib etgan, bedana, kaklik va xo’rozlarni urishtirish bilan shug’ullangan. Masxarabozlar va hofizlar hamda ma’nosiz o’yinlar bilan umrini o’tkazgan.

Molu dunyoga haddan zieda hirs qo’ygan va o’zining xazinasini boyitish uchun ko’p soliqlar solgan» (Ahmad Zaki Validiy. «Xudoyorxonning sunggi kunlari».

Xudoyorxon davlat xarajatlarini kamaytirib, shaxsiy boyligini orttirishda hech narsadan toymagan. Oqibatda ma’muriyat vakillarining ta’minoti nochor holga tushib qolgan. Xon xohlagan er, qishloq va ovulni tortib olib, o’z mulkiga aylantirgan. Uning vijdonsizligi shu darajaga borganki, o’z piri va eshoni Miyon Sohib hazratning Shohoyim ismli xotinini zo’rlik bilan xotinlikka olgan.

Uning o’zi «ko’p yomon tabiatli kishi bo’lib» yoqtirmagan kishilarini qattiq jazolagan va xalqning muhabbatini qozonishni xayoliga ham keltirmagan.

«Xudoyorxonning mana shunday ishlari va razil axloqi xalq, beklar, sipohiylar, boylar va ulamolarning noroziligini chaqirgan».

Xudobrxon soliq turlarini kashf etishda va ularni undirishda tengi yo’q ustasi farang bo’lgan. Masalan, bir bog’ xashaqdan, bir piyola sutdan, o’nta tuxumdan, masxarabozlardan, ayiq o’ynatuvchilardan, do’kon qorovullaridan olinadigan va boshqa xilmaxil soliqlarni kashf etgan.

Xudoyorxon barcha narsalardan soliq to’plab, katta boylik orttirgan. Bu haqda rus manbalari ham dalolat beradi: «Soliqlar olinadigan buyumlarning turlari juda ko’p bo’lib, ular imkoni boricha barcha narsalardan olinib, xalq tom ma’noda shilingan. Hatto kambag’allar 

Rus davlati Buxoro va Xiva xonliklariga qarshi urush olib boraetgan yillari Qo’qon xonligida chuqur siyosiy va ijtimoiy iqtisodiy inqiroz hukm surmoqda edi. Bu vaqtlarda xonlik erlarining yarmi Rus davlati tomonidan bosib olingan bo’lib, uning chegarasi asosan Farg’ona vodiysidan iborat edi.

Xudoyorxon siyosiy jihatdan o’ta ko’rligi, qo’rqoqligi va shaxsiyatparastligi orqasida ruslarning ham, xalqning ham kuz o’ngida o’z obro’sini to’kkan edi. U qanday bo’lmasin, taxtni saqlab qolish uchun Rus davlatiga tayanishga, unga o’zini yaxshi ko’rsatishga qattiq tirishdi. U rus hukumati vakillariga sodiqligi va har qanday xizmatga tayyorligi haqida birin ketin xatlar yozib turdi. Hatto Rossiya bilan xonlikni bir davlat deyishgacha bordi. Masalan, u bu xususda 1869 yil 18 aprelda Turkiston generalgubernatorligi ma’muriyatiga shunday xat yozgan: «Sizlar tomonga qochib o’tgan sarboz Tursunqulov bilan yuborgan samimiy xatingizni oldim. Sizga nisbatan bo’lgan do’stlik tufayli mazkur sarbozni kechirib, sarpo kiygizdik va xursand qildik. Chunki u begona davlatga emas, balki Qo’qon bilan bir davlat — Rossiyaga, ya’ni bir mamlakatga qochgan».

Demak, Xudoyorxon o’z vaqtida xonlik qilib, dushman tarafiga o’tgan kishini afv etib, bu bilan Rossiyaga sodiqligini izhor etgan. Ayniqsa, uning «bir davlat» xaqidagi gaplari Rus davlatining itoatkor xizmatkoriga aylanganidan dalolat beradi.

Turkiston generalgubernatorligi ma’muriyatining Xudoyorxonga yuborgan javob xatida uning so’zlaridan mamnun bo’lganliklari uqdirilgan.

Xudoyorxon Rossiya panohida taxtda utirishni va ayshu ishrat qilishni afzal ko’rdi. «U, — deb ezgan edi Ibrat, — Rusiyadan xotirjam bo’lib, vaqtini o’yin-kulgu bilan o’tkazub, qush solmoq va ko’pkari chopmoq yo’llarinda bo’lub, ulamo va fuzalo nasihatlariga amal qilmay, jabru zulm tarafiga o’tib turganida, raiyatu xalq (undan) yuz o’girdi» (Isxoqxon Junaydulloxoja ug’li (Ibrat), Farg’ona tarixi.

Xudoyorxon davlat manfaatlari va taqdirini o’ylamay, Rossiyaga orqa qilib, ko’ngliga nima kelsa, shuni qilavergan. Shu boisdan mahalliy va rus manbalarida xonni qoralovchi ma’lumotlar serobdir. Ularda Xudoyorxon tengi yo’q ochko’z, molparast, uta shafqatsiz va zolim sifatida tasvirlanadi. «Xudoyorxon, — deb ko’rsatiladi manbada, — ko’p badavlat bulib, xotinlarni ko’paytirishga hirs qo’ygan. Kayfu safoni, rohatni va tinchlikni yaxshi ko’rgan. Xalqning foydasiga ish yuritmagan... Mamlakatning turli tomonlarida bir nechta bog’larida gullar orasida kayfu safo qilib etgan, bedana, kaklik va xo’rozlarni urishtirish bilan shug’ullangan. Masxarabozlar va hofizlar hamda ma’nosiz o’yinlar bilan umrini o’tkazgan.

Molu dunyoga haddan zieda hirs qo’ygan va o’zining xazinasini boyitish uchun ko’p soliqlar solgan» (Ahmad Zaki Validiy. «Xudoyorxonning sunggi kunlari».

Xudoyorxon davlat xarajatlarini kamaytirib, shaxsiy boyligini orttirishda hech narsadan toymagan. Oqibatda ma’muriyat vakillarining ta’minoti nochor holga tushib qolgan. Xon xohlagan er, qishloq va ovulni tortib olib, o’z mulkiga aylantirgan. Uning vijdonsizligi shu darajaga borganki, o’z piri va eshoni Miyon Sohib hazratning Shohoyim ismli xotinini zo’rlik bilan xotinlikka olgan.

Uning o’zi «ko’p yomon tabiatli kishi bo’lib» yoqtirmagan kishilarini qattiq jazolagan va xalqning muhabbatini qozonishni xayoliga ham keltirmagan.

«Xudoyorxonning mana shunday ishlari va razil axloqi xalq, beklar, sipohiylar, boylar va ulamolarning noroziligini chaqirgan».

Xudobrxon soliq turlarini kashf etishda va ularni undirishda tengi yo’q ustasi farang bo’lgan. Masalan, bir bog’ xashaqdan, bir piyola sutdan, o’nta tuxumdan, masxarabozlardan, ayiq o’ynatuvchilardan, do’kon qorovullaridan olinadigan va boshqa xilmaxil soliqlarni kashf etgan.

Xudoyorxon barcha narsalardan soliq to’plab, katta boylik orttirgan. Bu haqda rus manbalari ham dalolat beradi: «Soliqlar olinadigan buyumlarning turlari juda ko’p bo’lib, ular imkoni boricha barcha narsalardan olinib, xalq tom ma’noda shilingan.

1873 yilda Qo`qon xonligida Xudoyorxon va rus mustamlakalariga qarshi

xalq qo`zg`aloni ko`tarildi. U 1876 yilgacha davom etdi. Qo`qon xonligida bu

voqealar rus imperatorini tashvishga solib qo`ydi. Xayoti xavf ostida qolgan

Xudoyorxon 1875 yilning 22-iyulida podsho hokimiyati himoyasi ostida

Toshkentga qochib ketadi. Xudoyorxonning katta o`g`li Navriddinbek xon deb

e`lon qilinadi. Agar xalq ommasi o`z mustaqilligi uchun bosqinchlarga qarshi

kurash olib borayotgan bo`lsa, yangi xon podsho hokimiyati bilan yarashib o`z

taxtini mustaxkamlab, olish yo`llarini qidira boshlaydilar. 1875-yil 25-sentabrda

Nasriddinbek qo`zg`alonchilardan yashirincha Kaufman bilan shartnoma tuzdi.

Shartnomaga ko`ra Nasriddinbek o`zini rus podshosining itoati xizmatkori deb

tan oldi. U mustaqil ravishda tashqi siyosat olib bormaslik katta tovon to`lash va

xonlik hududining bir qismini Rossiyaga qo`shib olinishiga rozi bo`ldi. Bu esa

qo`zg`alonchilarning g`azabini uyg`otdi va qo`zg`alon xonlik hududida keng

yoyilib ketdi. Qo`qon voqealari fon Kaufmanni jiddiy tashvishga solib qo`ydi, va

bunday sharoitda u Qo`qon xonligining mustaqilligini tugatish haqida rus

podshosi Aleksandr II dan rozilik oldi. Bundan ilhomlangan fon Kaufman

general Skobelov ixtiyoriga katta kuch ajratib, Qo`qonni tiz cho`ktirishga

qaratdi. Hatto xonlik hududini imperator Aleksandr II ning tug`ilgan kuniga

sovg`a qilmoqni diliga tugdi shunday bo`lib chiqdi.

53

1876 yil 19 fevralda rus

imperatori Aleksandr II ning 12 fevraldagi farmoniga ko`ra, Rossiyaga (qo`shib)

harbiy vaziri D Milyutin Qo`qon xonligi. Rossiyaga qo`shib olinganligi o`rniga

Farg`ona viloyati tuzilganligi rasman e`lon qilindi. O`zining yovuzligi bilan

dong chiqargan jazo ekspersiyasining boshlig`i jallod general Skobelov viloyat

harbiy gubernatori qilib tayinladi. Qo`qon xonligini tugatishga shaxsan

tashabbusini o`z qo`liga olgan Turkistonning birinchi gubernatori K.P.Kaufmen

rus imperatori Aleksandr II ning eng arzanda generallaridan biriga aylandi. 1867

yildan 1881-yilga qadar Turkiston xalqlari taqdirini xal qilish fon Kaufman

qo`lida bo`ldi. U bir vaqtning o`zida Turkiston harbiy okrugi qo`mondoni.

53

A.Nabiyev, Mustaqillik uchun kurash yoxud parchalangan Turkiston tarixi. T., ―Yozuvchi‖, 1998- yil, 61-b

51

Yettisuv kazak qo`shinlari qo`mondoni, Turkiston ichki ishlar boshlig`i va bosh

prokror vazifalarin ham bajaradi. Endikda Turkiston general gubernatorlik

tarkibiga: Sirdaryo, Farg`ona, Samarqand, Kasbiyortu va Yettisuv viloyatlari

kirdi. Bundan tashqari bazi obektiv va subektiv sabablariga ko`ra o`lkada yarim

mustaqil, mutlaqo yakka qo`yilgan. Buxoro, Xiva xonliklari saqlab qolindi.

G`arbiy Turkistonni shu tariqa parchalab yuborish natijasida u yerdagi xalqlarni

istagancha talash imkoniyati tug`ildi. Turkistonda milliy ozodlik harakati tarixni

o`rganishda sinfiy yondashuvdan partiyaviylik nuqtayi nazaridan turib tadqiq

qilish va baxo berish va baxo berishdan uzil kesil voz kechmoq va

ajdodlarimizning mustaqillik uchun olib borgan qahramonona kurashini

yoritishda obektivlik, ijtimoiylik, tarixiylik kabi asosiy tamoyillarga amal qilish

kerak. Tarixiy haqiqat, adolat hamma narsadan ham ulug` va mo`tabardir.

Qo'qon xoni Xudoyorxonning qochishi, Nasriddinbek bilan Kaufman

o'rtasidagi tengsiz va sharmandali bitim xalq ommasining yangidan katta kuch

bilan qo'zg'olon ko'tarishiga sababchi bo'ladi. Bu galgi qo'zg'olon markazi

Andijon edi. Qo'zg'olonchilar Po'latxon nomi bilan yurgan Is'hoq mullaniy Bo'taqara qishlog'ida xon deb e'lon qiladilar. Po'latxonga qarshi jo'natilgan