|
2.Pul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatlari
Pul tizimi – bu davlat tomonidan qonuniy tartibda o‘rnatilgan pul muomalasini tashkil qilish shakli va unga xizmat qiluvchi kredit muassasalaridir. Pul tizimining tarkibiy qismlari:
1.Pul birligi (dollar, marka, yevro, rubl, so‘m va h.k.).
2.Pul turlari (bank biletlari, tanga, chaqalar).
3.Pul emissiya qilish tartibi.
4.Muomaladagi pul massasini tartibga soluvchi davlat muassasalari.
5.Naqd pulsiz hisob-kitobni amalga oshirish tartibi.
6.Milliy valutani chet el valutasiga almashtirish tartibi.
Pul muomalasi ‒ bu tovarlar aylanishiga hamda notovar tavsifidagi to‘lovlar va hisoblarga xizmat qiluvchi naqd pullar va unga tenglashtirilgan aktivlarning harakati. Naqd pul muomalasiga bank biletlari va metall tangalar (pul belgilari) xizmat qiladi. Naqd pulsiz hisoblar cheklar, kredit kartochkalari, veksellar, akkreditivlar, to‘lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Ularning hammasi pul agregati deb yuritiladi. Muomalada mavjud bo‘lgan pul massasi ularni qo‘shish yo‘li bilan aniqlanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kishilarda turli xil moliyaviy aktivlarga ega bo‘lish imkoniyati mavjud bo‘ladi. Pul, turlicha qimmatli qog‘ozlar, bankdagi hisoblar, ko‘chmas mulk, qimmatli metallar, antikvar buyumlar va boshqa shu kabilar moliyaviy aktivlar shakli hisoblanadi. Daromad egalari o‘zlarining aktivlarini likvidli, ya’ni pul shaklida saqlashga harakat qiladi. Aktivlar likvidligi – bu ularning, har xil to‘lovlarga zaruriyat bo‘lganda naqd pullarga aylana olish layoqatidir. Pul mutlaq likvidlik xususiyatiga ega. Boshqa barcha aktivlar kam yoki ko‘p darajada bunday xususiyatga ega bo‘ladi. Moliyaviy aktivlar likvidligi qancha kam bo‘lsa, uning egasi uchun o‘z ixtiyoridagi pulni zarur vaqtda olish imkoniyati bilan bog‘liq yo‘qotish tahlikasi shuncha yuqori bo‘ladi. Yuqori inflatsiya sharoitida pulning mutlaq likvidligi ustuvorlikka ega bo‘lishdan to‘xtaydi. Bunday sharoitda yuqori likvidli aktiv barqaror chet el valutalari va ko‘chmas mulklar bo‘lib qoladi. Pul muomalasi o‘ziga xos qonunlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Uning eng muhimi muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdorini aniqlash va shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdir. Muomalani ta’minlash uchun zarur bo‘lgan pul miqdori quyidagilarga bog‘liq.
1. Muayyan davrda, (bir yil davomida) sotilishi lozim bo‘lgan tovarlar narxi summasiga (Tb). Tovarlar qancha ko‘p va narxi baland bo‘lsa, ularni sotish va sotib olish uchun shuncha ko‘p pul birligi talab qilinadi.
2. Pul birligining aylanish tezligiga (At). Pul bir xil bo‘lmagan tezlik bilan aylanadi. Bu ko‘p omillarga, jumladan ular ayriboshlanishiga xizmat qilayotgan tovarlar turiga bog‘liq.
3. Muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori puldan to‘lov vositasi sifatida foydalanishga ham bog‘liq. Кo‘pincha tovarlar qarzga sotiladi va ularning haqi kelishuvga muvofiq keyingi davrlarda to‘lanadi. Demak, zarur pul miqdori shunga muvofiq miqdorda kamayadi. Ikkinchi tomondan, bu davrda ilgari kreditga sotilgan tovarlar haqini to‘lash vaqti boshlanadi. Bu pulga ehtiyojni ko‘paytiradi. Mazkur holatlarni hisobga olganda, muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori (Pm) quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi.
Кs – qarzga sotilgan tovarlar narxi summasi;
Xt ‒ haqini to‘lash muddati kelgan tovarlar narxi summasi;
Muomala uchun zarur pul miqdorini aniqlashning hozirgi zamon yondashuvi «Fisherning ayriboshlash tenglamasiga» asoslanadi,
ya’ni QP=MV; yoki
Q ‒ ayriboshlanadigan tovarlar miqdori;
P ‒ tovarlar narxi;
M ‒ muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori;
V ‒ pulning aylanish tezligi. Iqtisodiy fondda, pul muomalasi to‘g‘risida bir qator nazariyalar mavjud. Ularning asosiylari quyidagilar:
Кlassik nazariya.
Muomala uchun zarur pul miqdori sotishga chiqariladigan tovarlarning qiymat miqdori va ularning oltin asosiga teng kelishi g‘oyasini ilgari suradi.
Miqdoriylik nazariyasi.
Bu nazariyaga ko‘ra, muomaladagi pul miqdorining o‘zgarishi tovarlar narxining o‘zgarishiga olib keladi va bu o‘z navbatida pulning sotib olish layoqatini o‘zgartiradi.
I.Fisher yondashuvi
Bunda Fisher tenglamasi Q*P=M*V narxlar pul massasiga to‘g‘ri mutanosiblikda, pulning qadr-qiymati esa uning miqdoriga teskari mutanosiblikda bog‘liq bo‘lishini ko‘rsatadi. Кembridj maktabi (A.Marshall, A.Pigu, D.Robinson) yondashuvi pulga talab va uning taklifi o‘rtasidagi muvozanatlik shartlarini xarakterlaydi, ya’ni M=K*R*Y , bu yerda
M ‒ pul massasi;
К ‒ Marshall koeffitsiyenti (nominal daromadlarning naqd pul shaklida saqlanayotgan qismi);
R ‒ narxlarning umumiy darajasi;
Y ‒ jamiyatning real daromadi; RY ‒ nominal daromad. Shunday qilib, bozor iqtisodiyoti me’yorida faoliyat qilishi, uning o‘sish sur’ati, narx darajasi va bandlikni barqaror ushlab turish uchun muayyan miqdorda pul massasi talab qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
