Mavzu: Psixologning kasbiy o‘zligini belgilash

MAVZU: Psixologning kasbiy o‘zligini belgilash

Rеjа:
Mutaxassis kasbiy shakllanish ining bosqichlari

Kasbiy yo’nalgan o’zini-anglashning shakllanishi
Kasbiy o’zligini anglashning shakllanishi kasbiy mahoratning vujudga kelishidagi asosiy mezonlardan biri sifatida
Kasbiy o’zini belgilash jarayoniga ta’sir etadigan omillar

Psixologiya (yunon. Psyche - puh logos - bilim) - odamning ob’yektiv borliqni sezgi, idrok, tafakkur, tuyg’u - hissiyot va boshqa psixik holatlar orqali aks ettirish jarayonini o’rganadigan fan.

Кasb – bu jamiyat uchun zarur bo`lgan, ijtimoiy mеhnat taqsimoti natijasida chеgaralangan, insondan jismoniy, aqliy, ma'naviy kuch talab etuvchi va sarflangan kuch evaziga insonga mavjud bo`lish hamda rivojlanish imkonini bеruvchi faoliyat sohasi.
Mutaxassislik – bu bitta kasb ichida tor doiradagi faoliyat turi
Kasb tushunchasi quyidagilar bilan tavsifanadi:
-Bu mehnatning alohida turi bo’lib, psixologdan qator mutaxassislar bilan hamkorlik qilishini talab etadi.
-Bu doimiy tayyorgarlikni talab etuvchi mehnat.
-Bu bajarilgan ishga rag`bat talab etuvchi mehnat
-Bu ijtimoiy foydali mehnat
-Bu shaxsga jamiyatda muayyan mavqe beruvchi mehnat
“ Kasb” tushunchasining mohiyatini chuqurroq anglash uchun mashhur psixolog S.M.Bogoslovskiyning fikrini keltirish joiz. Kasb –bu shunday faoliyatki, shaxs u orqali jamiyat hayotida faol ishtirok etadi va uning uchun moddiy manba vazifasini bajaradi va kasb orqali shaxs o’zini o’zi namoyon etadi.
Ko’pchilik qandaydir muammoni hal qilib o’zini “yaxshi psixolog” deb hisoblab adashadi. “Ommaviy psixologiya” mavjud narsa bo’lib, ayrim psixolog mutaxassislar o’zlarining ijtimoiy hayot tajribalariga asoslanib, ommaviy psixologiyaga murojaat qiladilar. Biroq mutaxassislar ommaviy va mahalliy psixologlarni farqlab berdilar.
YU.B.Gippenreyter quyidagi farqlarni sanab o’tadi:
1.Ommaviy psixologiya muayyan hayotiy vaziyatga bog`liq ilmiy psixologiya esa inson hayoti va faoliyatining umumiy qonuniyatlari asosida aniqlangan umumiy bilimlar tizimidir.
2.Ommaviy bilimlar intutiv harakterga ega ilmiy psixologiya esa, psixologik hodisani aqliy izohlashga intiladi, aniqrog`i voqelikni chuqur tushuntiradi va prognozlaydi.
3.Ommaviy bilimlarning muqobil variantlari kam , ilmiy bilimlar esa muayyan tajribaga tayanadi.
4.Ommaviy psixologiyada kuzatish, mushohada, hayotiy tajriba asosida bilimlar to’planadi. Ilmiy psixologiyada esa yangi bilimlar tasavvur va ilmiy tafakkur, aniq eksperiment natijasidir.
5.Ilmiy psixologiya keng qamrovli, ishonchli va rang-barang faktlarga, ma`lumotlarga asoslanadi. Ilmiy bilimlarning umumiy tavsifnomasi uning tizimliligi, tartibliligi, ilmiyligi.
“ Men o’zimni psixolog deb hisoblashim mumkinmi yoki yo’qmi?”
Mutaxassis psixolog va shunchaki qiziquvchi psixologlarni bir-biridan farqlovchi quyidagi tamoyillarni ajratish mumkin:
1)Mutaxassisning nazariy bilimlari tizimlashtirilgan, umumlashtirilganligi qiziquvchi psixologlarda esa faqatgina umumiy tushuncha bo’ladi. Masalan, u ko’pgina psixologiya kitoblarni o’qisa ham ko’pincha umumiy tushuncha bilan cheklanadi. Afsuski haddan tashqari ko’p bilimlar agar tizimlashtirilmasa ushbu bilimlarning hayotiy muammolarni hal qilishda unchalik ahamiyat yo’q bo’ladi. Hattoki, agar alohida bir muammo yuzasidan turli yechimini taklif etish uchun qator bilim sohalarda ma`lumotlarga ega bo’lishni talab etadi.
2) Mutaxassis ilmiy bilim metodlaridan o’z yo’nalishida psixologik muammolarni hal etishda samarali foydalana oladi. Turli metodlar bilan qurollanmagan psixolog keng tizimlashtirilgan bilimlarga ega bo’lsa, ham hayotiy muammolarni hal etishda ojizdir. Bunda “muammo” mavjud lekin uni yechish yo’llari yo’q vaziyat yuzaga keladi.
O liy ta`limning vazifasi shaxsni aqlli qilish emas, balki uning aqlini madaniyroq, ilmiyroq, ommaviyroq bo’lishi va hayotiy muammolarni hal qilishning , samarali hal etishning ilmiy metod, usullari bilan qurollantirilishi darkor.
3) Mutaxassis tomonidan ilmiy asoslangan metodika-vositalar bevosita psixodiagnostik faoliyatni olib borish uchun qo’ llanil adi. Bu metodikalar ilmiy, diagnostik, shakllantiruvchi maqsadlarga asoslangan bo’ladi. Metodikalar tadqiqotning amaliy ahamiyatini oshiradi. Qiziquvchi psixologlar o’ziga berilgan talantdan foydalansa mutaxassis o’z xatti-harakatini rejali, metodik asosda tashkil qiladi. Masalan tabiatan eng zerikarli qiziqarsiz psixologlar ham hattoki muayyan bir auditoriyada emotsional-ishonchli muhit shakllantiradi yoki auditoriyada shunchaki ijobiy taassurot qoldiradi.

Muayyan bir talant va qobiliyatga ega bo’lmagan shaxs qandaydir qiziqarli o’yin, mashqlar orqali auditoriyani o’ziga qarata oladi. Natijada auditoriya bunday psixolog haqida: “qiziqarli shaxs” degan taassurot uyg`otadi. Albatta, “qiziquvchi psixologlar” ham turli manbalardan olingan metodikalarni o’z amaliyotida qo’llashi mumkin, biroq bu ko’pincha anglanmagan xarakterga ega bo’ladi.

4) Mutaxassis psixologning mas`uliyati katta. Agar qiziquvchi psixologlar o’z yaqinlariga yordam berishda mas`uliyatni o’z zimmasiga olsa, mutaxassis esa sekin asta mijozda mas`uliyat hissini shakllantirib boradi.
5) Psixolog-mutaxassis qator mutaxassislar bilan hamkorlik qiladi. Bu esa eng avvalo muammoga turli nuqtai nazardan yondashishi va vaziyatni boshqarishi imkonini beradi. Qiziquvchi psixologda esa bu imkoniyat mavjud emas.
6)Psixolog-mutaxassis psixologik bilimlar bo’yicha hujjatga ega. Vaholanki, bu rasmiyatchilik unchalik muhim bo’lmasa ham ayrim mijozlar uchun ularga haqiqiy psixolog xizmat qilinyaptimi yoki yo’qmi ularning ahamiyati mavjud. Qolaversa, ko’pchilik talabalarning malakasi xususidagi diplomi mutaxassis uchun xizmat qiladi.
7) Haqiqiy mutaxassis kasbiy nazokat, axloq tamoyillariga amal qiladi.
“ Qiziquvchi psixolog” larning aksariyati axloqiy no r malarga rioya etmaydi. Hattoki, mijozni muammoni o’z i mustaqil x al qilish huquqidan mahrum etadi. Etuk psixologning asosiy vazifasi mijozga o’z muammolarini mustaqil hal qilish ko’nikmasini shakllantirishdan iborat. Aynan mana shu jihat mijozga nisbatan hurmat ifodasidir. Antik davrda shunday fikr, naql bo’lgan: “Och bolani shunchaki to’ydirish emas, balki uning o’ziga baliq (ozuqa ma`nosida) tutishni o’rgatish lozim”.
8) Psixolog-mutaxassislarda o’z ustida ishlash, kasbiy o’sishi, intilishi, qobiliyati bo’ladi. Albatta qiziquvchi psixologlar ham turli manbalarni mutoalaa qilish orqali o’z ustida tinimsiz ishlashi mumkin. Mutaxassis-psixolog faqatgina o’z ustida ishlashi uchun kitob mutoala qilib, metodikalarni mohiyatini tushunib etadi. M uayyan bir g`oya kasbiy shakllanishga o’z ta`sirini ko’rsatadi.
9) Mutaxassis-psixologning o’z mehnat faoliyatida kasbiy psixolog ishini shakllanganlik “qiziquvchi psixolog” da esa mehnat psixogigienasi shakllanmagan bo’ladi., ya`ni haqiqiy mutaxassis, o’zining samarali mehnat faoliyatini tashkil etishi uchun joyning psixogigienasiga amal qiladi. Bu orqali u o’zining salomatligi haqida qayg`uradi. Qolaversa, ish joyining qulay, psixogigienasi faoliyat samarasini oshiradi.

10) Mutaxassis-psixolog mavjud metodika va g`oyalarga ehtiyotkorona tanqidiy yondashadi va bazaviy tizimlashtirilgan bilimlarga asoslanadi. Bu erda gap astrologiya, xiromantiya haqida ketmoqda. Psixolog ushbu soha bo’yicha bilimlarga ega bo’lsa, bu uning yutug`i, ya`ni mizoj muammosini hal etishda ulardagi usullardan foydalanishni o’rgatadi.

Psixologiya bu ancha navqiron fan. Ebbingauz aytganiday: "psixologiyaning tarixi uzoq, ammo yaqin o’tmishga ega". Bizning zamonimizda, ya`ni psixolog kasbi endi endi mashhurlikni qo’lga kiritayotgan bunday davrda ko’pgina odamlar "psixolog" so’zining tub mohiyatini hali anglab yetishmaydi yoki bu kasb haqida juda xira tasavvurlarga ega. Biron bir fan haqidagi ma`lumotlar oz bo’lgan vaqtlarda esa, tabiiyki, u bilan bog`liq turli afsonalar, noto’g`ri tasavvurlar shakllanadi.
1) Psixolog va psixiatr -mohiyati jihatidan bir xil kasb egalari ! Psixiatr- bu psixik buzilishlarni (kasalliklarni) diagnostika qiluvchi va ularni davolovchi mutaxassis. U davolash maqsadida turli medikament vositalar shuningdek, psixoterapiya usullaridan foydalanadi. Psixiatr psixikasida jiddiy muammolari bo’lgan insonlar bilan ishlaydi.
Psixolog- esa psixologik bilimlar egasi. Psixologik bilim bu hali tibbiyot bilimi emas, shuning uchun psixolog (psixiatrdan farqli ravishda) bemorlarga dori yozib berishi mumkin emas. Uning faoliyati - sog`lom odamlarni psixologik konsultatsiya qilishi bilan belgilanadi. Psixolog muloqot jarayonida muammolar mavjud bo’lganda, qarorlar qabul qilishda, o’zaro munosabatlardagi qiyinchiliklarda, stress holati va psixik zo’riqishlarda, shuningdek ajralish, yaqin insonini yo’qotish, jismoniy yoki ruhiy zo’rlash holatlarida yordam bera oladi. Psixoterapevt - noformal metodlar orqali yordam beruvchi mutaxassis (vrach yoki psixolog). Sodda qilib aytganda, psixoterapevt- psixoterapiyaning bir yo’nalishidir. Psixoterapevtlar ham sog`lom odamlarga, ham psixik nosog`lom insonlarga yordam ko’rsata oladi.
2) Psixolog- insonlar uchun ularning muammolarini hal qilib beradi! Psixolog shunday muhitni va shunday vaziyatlarni yaratadiki bunda inson o’z muammosini o’zi hal qila oladigan holatga kelib qoladi. Qo’shimcha tarzda shuni aytish mumkinki, psixologdan faqatgina konsultatsiya olish uchun unga murojaat qilgan insonlar bilan ishlaydi. Va u faqatgina o’zini o’zgartirishga (atrofdagilarni emas) qodir va tayyor insonlarga yordam bera oladi.

3- Psixolog insonlarni kim ekan oldindan aytib beradi! Bu o’ta mubolag`ali vaziyat. Aslida psixolog ma`lum ma`noda biron bir insonni u yoki bu vaziyatda qanday ish tutishi mumkinligini tahlil qila oladi. Ammo bu undan yuksak professionallikni talab qiladi. Psixolog shaxsining xususiyatlarini, uning xarakteri, temperamenti, mavjud vaziyati haqida ma`lumotlarga ega bo’lib olishi lozim.

4. Psixolog- ilohiy kuch egasidir! fol ochish, uchinchi ko’z, kosmosdan informatsiyalar qabul qilish…..Yuqoridagilarning hech biri psixologik bilimlar sirasiga kirmaydi va psixologlar oliy ta`lim muassasalarida ularning hech birini o’rganmaydilar. Bu muammolar bilan "parapsixologiya" sohasi shug`ullanadi. "para" qo’shimchasi "deyarli" , "o’xshash" degan ma`noga ega. Bu esa psixologiyaga yaqin, shunga o’xshash soha demakdir. Shu bilan birga psixolog istasa bunday holatlarga ishonadi istamasa esa yo’q!

5) Psixolog barcha muammolarni hal qila oladi! Psixolog mijozlari uchun muammoni hal qilmaydi, balki ularga bunda yordam ko’rsatadi. Ammo biron bir qarorni psixolog yordamida qabul qilish bir qancha omillarga bog`liq:

-Uning tayyorgarlik darajasi (bu psixologning qancha oliygohni bitirgani qancha kitob o’qigani bilan emas, balki ulardan qanchasini tushunib, o’qigani bilan belgilanadi);
-Professional faoliyati uchun zarur bo’lgan shaxs sifatlari (tinglash qobiliyati, mijozning emotsional holatini his qila olish qobilyati, intuitsiya, kreativligi);
Mijozlar bilan bog`liq omillar ham mavjud. Bular:
-Ushbu vaziyat ustidan javobgarlik hissining mavjudligi;
-Muammolarini yyechishda psixologga yordam berish va o’zini o’zgartira olish;
-Psixolog bilan ochiq, samimiy va haqqoniy muloqot qilish.
Eng yaxshi natijalarga faqatgina psixolog va mijoz orasida o’zaro ishonch, simpatiya mavjud bo’lgandagina erishish mumkin.
6) Psixolog xizmati psixik nosog`lom insonlar uchun ko’rsatiladi!
Psixologga murojaat qilish bu ojizlik belgisi emas. Psixolog sog`lom insonlar bilan ishlashini esa yuqorida oydinlashtirib oldik. Lekin vaqti vaqti bilan har qanday inson ham atrofdan ko’rsatiladigan yordam, uni qo’llab quvvatlashlariga muhtoj bo’lib qoladi. Bizning insonlar bunday vaqtlarda odatda psixologlarga emas, balki yaqin do’stlariga, qarindoshlariga murojaat qiladilar. Ko’pincha "nima men jinnimanmi? psixologga boradigan" degan gaplarning guvohi bo’lishimiz ham mumkin. Inson tanlash huquqiga hamisha ega. Psixolog o’z kasbini majburiy qo’llay olmaydi. Tashabbusni konsultatsiyaga kelgan va bunga ehtiyoj sezgan mijoz ko’rsatsagina u bilan ishlash lozim.
Psixologga murojaat qilish bu ojizlik belgisi emas. Psixolog sog`lom insonlar bilan ishlashini esa yuqorida oydinlashtirib oldik. Lekin vaqti vaqti bilan har qanday inson ham atrofdan ko’rsatiladigan yordam, uni qo’llab quvvatlashlariga muhtoj bo’lib qoladi. Bizning insonlar bunday vaqtlarda odatda psixologlarga emas, balki yaqin do’stlariga, qarindoshlariga murojaat qiladilar. Ko’pincha "nima men jinnimanmi? psixologga boradigan" degan gaplarning guvohi bo’lishimiz ham mumkin. Inson tanlash huquqiga hamisha ega. Psixolog o’z kasbini majburiy qo’llay olmaydi. Tashabbusni konsultatsiyaga kelgan va bunga ehtiyoj sezgan mijoz ko’rsatsagina u bilan ishlash lozim.
7) Psixologning o’z muammolari bo’lishi mumkin emas! Qaniydi!!! Lekin psixologlar ham odam, shuni esdan chiqarmaslik kerak. Psixologning shaxsiy muammolari bo’lishi mumkin emas degan gap xuddi terapevt-shamollashi, travmotolog- oyog`ini sindirib qo’yishi mumkin emas degani bilan barobar. Muammolar albatta unda bo’ladi va bo’lishi ham kerak. Aytiladiku axir: xatolar bizni tarbiyalaydi va bu xatolar birovniki emas balki o’zimizniki bo’lsa. Psixologlar o’z hamkasblariga ham yordam uchun murojaat qilishlari mumkin. Buning hecham ajablanarli joyi yo’q. O’z o’ziga bo’lgan ishonch nafaqat o’z muammolarini mustaqil hal eta olishga bo’lgan ishonch, balki bunga qodir emasligini sezgan vaqtda boshqalardan yordam so’rashga qodirlik bilan ham belgilanadi.
8) Psixologlar har qanday vaqtda, har qanday insonga o’z yordamini ayamaydigan mehribon insonlardir! Ko’pchilik, o’z hayotini boshqalarga hadya etish, o’zini ular uchun qurbon qilish psixologning vazifasi hisoblanadi deb o’ylashadi. Ammo psixologlik - bu birinchi navbatda kasb. Garchi birovlarga yordam ko’rsatish bu psixologning asosiy vazifasi hisoblansada, bu ishni o’z hayoti mazmuniga aylantirish shart emas. Psixolog esa hammadan yaxshi biladiki: u insonlar oldida hech nimaga majbur emas, u o’zini qanday bo’lsa shundayligicha tutishga haqli. unday maslahat beradiki u sening muammolaringni shu za h otiyoq hal qiladi
9) Psixolog maslahat beradi! Psixolog maslahat bermaydi. Maslahatni har qanday insondan, istalgan joyda va hattoki mutlaqo tekinga berishi mumkin. Ammo professional psixolog bu ishni hattoki pulga ham qilmaydi. Maslahat berayotgan odam o’z hayotiy tajribasidan kelib chiqadi va ko’pincha "men sening o’rningda bo’lganimda" deb gap boshlaydi. Ammo maslahat uni berayotgan insonga foyda. U o’z hayotini maslahatga aylantirdi va unda bor sifatlar bu muammoni hal qilishi mumkindir. Ammo maslahat olayotgan insonga emas. Shuning uchun ham psixolog maslahat bermaydi. Faqatgina muammoning egasi uning uchun eng yaxshi yo’l qaysi ekanligini bilishi mumkin. Psixolog esa o’sha yo’lni ochib berishga yordam beradi.
Albert Eynshteyn mashhur shveytsariyalik psixolog Jan Piaje bilan tanishib suhbatlashganidan so’ng shunday xulosaga kelgan: “Men siz tadqiq etadigan ob` y ektdan ko’ra osonroq ob` y ekt ustida ishlamayman! Boshqacha aytganda nazariy fizika-bu bolalar o’yinidir! Yoki Ey voh psixologiya fizikadan murakkabroq ekan”.