Mavzu: pirazol va uning birikmlarning molekula tuzilishi, olinishi, xossalari, ishlatilishi

O‘zbekiston Respublikasida «Organik kimyo» fani va organik mahsulotlar ishlab chiqarish
«Organik kimyo» fanining vujudga kelishi va taraqqiy etishida jahon kimyogar olimlari – Y.Berselius, Y.Libix, M.Bertlo, Y.VantGoff, J.Le Bel, F.Vyoler, A.Vilyamson, A.Bayer, A.Gofman, V.Grinyar, A.Kekule, A.Kuper, S.Kannitstsaro, K.Ingold, E.Mitcherlix, L.Paster, L.Poling, V.Prelog, A.Vyurs, R.Vudvord, V.Reppe, J.Natta, shuningdek, rus kimyogarlari – N.N.Zinin, A.M.Butlerov, V.V.Markovnikov, E.E.Vagner, N.D.Zelinskiy, A.E.Favorskiy, A.E.Chichibabin, A.N.Nesmeyanov kabilar (bu olimlarning ishlari bilan kitobning tegishli mavzularida tanishib borasiz) bilan bir qatorda o‘zbekistonlik olimlarning ham munosib hissalari bor. Jumladan, S.Y.Yunusov, O.S.Sodiqov, I.P.Sukervanik, H.U.Usmonov, N.Q.Abubakirov, M.S.Yunusov, S.I.Iskandarov, S.Sh.Rashidova singari o‘zbek kimyogarlarining organik birikmalarni o‘rganish borasidagi ilmiy tadqiqotlari va ulardagi yangiliklar nafaqat respublikamizda, balki jahon soha mutaxassislariga ham ma’lum.
O‘zbekiston Respublikasida mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq «Organik kimyo» fani va organik mahsulotlar ishlab chiqarish Prezidentimiz I.A.Karimov hamda hukumat tomonidan ustuvor yo‘nalish sifatida qo‘llab-quvvatlanishi fan rivojiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.
Yurtboshimiz 1992-yilning iyulida O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasiga qarashli qator kimyo institutlarida bo‘lib, bu mo‘jizakor fanni rivojlantirish davlat miqyosidagi masala ekanligiga alohida e’tibor qaratdilar va o‘zbek kimyogarlari oldiga tadqiqotchilik ishlarining samaradorligiga jiddiy yondashish, ilmiy yangiliklarni hayotga keng tatbiq etish, xalqaro hamkorlikni har tomonlama rivojlantirish, dunyo miqyosida raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga erishish, xorijiy mamlakatlar grantlarini qo‘lga kiritish kabilarni muhim vazifa qilib qo‘ydilar.
Bugungi kunda organik kimyoning turli sohalari bo‘yicha ilmiy izlanishlar va fundamental tadqiqotlar O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi (O‘zR FA) tasarrufidagi akademik S.Y.Yunusov nomidagi O‘simlik moddalari kimyosi instituti, akademik O.S.Sodiqov nomidagi Bioorganik kimyo instituti, Umumiy va noorganik kimyo instituti hamda Polimerlar fizikasi va kimyosi institutlarida olib borilmoqda. Zero, akademik S.Y.Yunusov nomidagi O‘simlik moddalari kimyosi instituti (O‘MKI) O‘zbekistondagina emas, balki xorijiy mamlakatlarda ham tanilgan ilmiy markazlardan biridir.
O‘MKI olimlari Markaziy Osiyoda o‘sadigan o‘simliklarning kimyoviy tarkibini o‘rganish, ajratib olingan moddalarning kimyoviy tuzilishini zamonaviy fizik-kimyoviy usullar bilan aniqlash, ularning biologik faol analoglarini sintez qilish, «tuzilishfaollik» o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganish, ajratib olingan va kimyoviy tuzilishi to‘la aniqlangan moddalarning biologik faolligi yuqori bo‘lgan birikmalarni olish texnologiyasini ishlab chiqish va xalq xo‘jaligi amaliyotiga tatbiq etish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib boradilar. Ilmiy tadqiqotlar natijasida 1200dan ortiq alkaloid, 350dan ortiq glikozid, 500ga yaqin kumarin, flavonoid, murakkab efir, lakton, proantosianidin, 50dan ortiq lipid, 30dan ortiq polisaxarid ajratib olindi. 550ta yangi alkaloid, 250ta glikozid, 400dan ortiq yangi kumarin, flavonoid, terpenoid, murakkab efir, lakton va proantosianidinning kimyoviy tuzilishi aniqlandi, 2000dan ortiq tabiiy birikma farmakologik tekshiruvdan o‘tkazildi.
O‘simliklarni kimyoviy himoya qilish sohasida O‘MKI organik kimyogarlari tomonidan hozirgacha 30 mingdan ortiq modda sintez qilindi va ularning gerbitsidlik, fungitsidlik, o‘stiruvchanlik, akaritsidlik, insektitsidlik, defoliantlik xususiyatlari o‘rganildi, Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi qoshidagi Davlat Kimyo komissiyasi 20ga yaqin preparatni ishlatishga ruxsat berdi.
O‘MKI olimlari tabiiy va sintetik moddalar asosida biologik tadqiqotlarda qo‘llaniladigan bioreaktivlarni yaratish sohasida qizg‘in ish olib bormoqdalar. Yaratilgan bioreaktivlar Fransiyaning «Latoksan» firmasi orqali sotilmoqda. Jisten konsentrati Fransiyaning «Kristian Dior» firmasida krem ishlab chiqarishda foydalanilmoqda.
O‘MKI AQSH, Turkiya, Fransiya, Germaniya, Xitoy, Janubiy Koreya, Mo‘g‘uliston, Isroil, Pokiston, Rossiya, Ukraina, Qozog‘iston hamda boshqa mamlakatlardagi ilmiy dargoh va firmalar bilan hamkorlikda ilmiy tadqiqotlar olib bormoqda. Shuningdek, O‘MKI da chop etiladigan xalqaro «Tabiiy birikmalar kimyosi» ilmiy jurnali AQSH da Plenum Korporeyshn kompaniyasi tomonidan ingliz tiliga tarjima qilinib, dunyoning ko‘p mamlakatlariga tarqatiladi.
Mashhur organik kimyogar va fan tashkilotchisi akademik Obid Sodiqov nomidagi Bioorganik kimyo instituti (BOKI) Markaziy Osiyoda bioorganik kimyo sohasida tadqiqotlar olib boruvchi yagona ilmiy markaz hisoblanadi. BOKI ning ilmiy yo‘nalishlari:

• 
  hayvon va o‘simlik organizmlaridagi bioorganik jarayonlarni o‘rganish;
  
• 
  kimyoviy birikmalar faolligi bilan ularning tuzilishi orasidagi bog‘liqlikni tadqiq etish;
  
• 
  o‘simliklarni himoya qilishning ekologik toza vositalarini yaratish;
  
• 
  hayvon va o‘simliklardan ajratib olingan ikkilamchi xomashyoni qayta ishlashning yuqori ilmiy texnologiyalarini yaratishdan iborat.
  

BOKI olimlari tomonidan bir qator yuqori samarali texnologiyalar ishlab chiqildi, gossipol va uning hosilalari asosida 30dan ortiq dori preparatlari olindi. BOKI yiliga 200 mingdan ortiq kuzgi tunlash va 1,5 milliondan ortiq ko‘sak qurti feromoni komplektlari ishlab chiqarib, respublika hududidagi paxta yetishtiruvchi xo‘jaliklarni to‘liq ta’minlamoqda.
O‘zR FA Umumiy va noorganik kimyo institutining ishlanmalaridan kimyo, neftni qayta ishlash, oziq-ovqat va yog‘-moy sanoatida, qishloq xo‘jaligida, shuningdek, qurilish materiallari ishlab chiqarishda samarali foydalanilmoqda. Institut olimlari neft va neft mahsulotlarini suyultiruvchi moddalar, gaz kondensati asosidagi erituvchilar, suvda va moyda eruvchi sirt faol moddalar olishning texnologiyasini ishlab chiqdilar. Institutda yaratilgan paxta chigitini tozalash qurilmasi «Farg‘ona yog‘-moy», «Qo‘qon yog‘-moy», «Kogon yog‘-moy», «Surxon oziq-ovqat sanoati» aksiyadorlik jamiyatlarida joriy etildi.
Qo‘shimcha neft mahsulotlari asosida olinayotgan «Ferplast» plastifikatori «Ohangaronlinplast» aksiyadorlik jamiyatida ishlatilmoqda. Buxoro neftni qayta ishlash zavodida issiqlik almashtiruvchi yuzalarni tozalash usuli joriy qilindi. Bu esa chetdan keltirilayotgan qimmatbaho «Alfa-fos» preparatini o‘rnini bosadi.
Institut erishayotgan ilmiy va amaliy yutuqlarini muassasaning o‘zida nashr etilayotgan «O‘zbekiston kimyo jurnali» orqali e’tirof etib boradi.
Umumiy va noorganik kimyo instituti xalqaro ilmiy hamkorlikni o‘rnatish va rivojlantirishda ham faol qatnashmoqda. Jumladan, Yosu Milliy universiteti (Koreya Respublikasi), Fransiyaning Lion universiteti, Germaniyaning Dortmund universiteti, Fransiyaning Loran nomli Milliy politexnika instituti va AQSH Texas qishloq xo‘jalik va mexanika universiteti institut hamkorlaridir.
O‘zR FA polimerlar fizikasi va kimyosi instituti (PFKI) sintetik va tabiiy polimerlar sohasi bo‘yicha O‘zbekistonda yetakchi ilmiy muassasa hisoblanadi. PFKI olimlari polimerlar fizikasi va kimyosining fundamental hamda amaliy muammolarni ishlab chiqishda munosib hissa qo‘shmoqdalar. Ular qishloq xo‘jaligi va tibbiyot uchun biologik faol polimerlarni sintez qilish, kimyoviy modifikatsiyalash usuli orqali tibbiyotda, ekologiyada, farmatsevtikada keng qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan polisaxaridlar olish, paxta momig‘idan turli maqsadlarda ishlatiladigan selluloza olish texnologiyasini ishlab chiqish singari ilmiy muammolarni yechish borasida katta yutuqlarga erishdilar.
Amaliy tadqiqotlar sohasida PFKI da qog‘ozning barcha turlarini olish uchun ishlatiladigan «Paxta sellulozasi» dorilar uchun to‘ldiruvchi va vaznni kamaytirish uchun dori-darmon sifatida qo‘llaniladigan mikrokristallik selluloza – «Mikrosel», qishloq xo‘jalik mashinasozligi va elektrotexnikada ishlatiladigan «PA-6 asosidagi konstruksion polimer materiallar», chorva mollarini gastroenterokolit kasalligini davolashda qo‘llaniladigan «Kovilon» profilaktik davolash usuli va hokazolar ishlab chiqildi.
O‘zR FA PFKI mustaqillik davrida chet el ilmiy markazlari bilan aloqani mustahkamlashda va o‘zining ilmiy potensialini rivojlantirishda ham yaxshi natijalarga erishdi. Institutda bir qator chet el universitetlari va ilmiy markazlari bilan hamkorlikda tadqiqotlar olib borilmoqda, bir qancha grantlar bajarilmoqda.
Organik kimyo va organik sintezga oid ilmiy tadqiqotlar O‘zbekiston Milliy universiteti, Toshkent kimyo-texnologiya instituti, Toshkent davlat texnika universiteti, Toshkent farmatsevtika instituti va respublikamizning boshqa bir qator oliy o‘quv yurtlarida ham olib borilmoqda.
Hozirgi kunda «O‘zkimyosanoat» davlat-aksiyadorlik kompaniyasi tarkibiga kiradigan kimyo korxonalarida turli xil organik mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda.
«Navoiyazot» ochiq aksiyadorlik jamiyati (OAJ) da poliakrilonitril kalava va shtapel, eritilgan texnik piroliz atsetilen, K-4 preparati (suvda eruvchan polimer), sirka aldegidi, texnik metanol va texnik formalin, Farg‘ona furan birikmalari kimyo zavodida esa etil spirti, furfurol, kristall ksilit va paxta lintidan selluloza ishlab chiqariladi.
Yangiyo‘l biokimyo va Andijon gidroliz zavodlarida asosiy xomashyo-chigit sheluxasi hamda sholi qobig‘idan texnik etil spirti, furfurol, ozuqa achitqilari (xamirturush), furil spirti, ksilit, laprol, katalizatorlar va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi.
Andijon biokimyo zavodida, «Qo‘qon» ishlab chiqarish birlashmasida va Yangiyo‘l biokimyo zavodida 1990-yillar boshidan g‘alladan oziq-ovqat (etil) spirti ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilib, oziq-ovqat, tibbiyot, atir-upa sanoati tarmoqlarini mahalliy spirt bilan ta’minlana boshlandi. Bu korxonalarda karbon kislotalar ham ishlab chiqariladi.
Rezina mahsulotlari Angren «O‘zbekrezinotexnika» ishlab chiqarish birlashmasi (IChB) va Toshkent rezina mahsulotlari zavodida ishlab chiqariladi. «O‘zbekrezinotexnika» birlashmasida yengil va yuk avtomobillari uchun shinalar, Samarqand kimyo zavodida esa kalish ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan.
«Farg‘onaazot» OAJda selluloza atsetati, o‘simliklarni himoya qilishning kimyoviy vositalari (defoliant, desikant, gerbitsid, insektitsid, fungitsid), Navoiy «Elektrokimyo» zavodida gerbitsidlar (kotoron, kotofor, agrodarm, bronotak), insektitsidlar (fazalon, treflan va boshqa mahsulotlar), Farg‘ona kimyoviy tolalar zavodida atsetat iplar ishlab chiqariladi. Farg‘ona kimyoviy iplar zavodi kaprolaktamni qayta ishlab, kapron iplari tayyorlaydi.
Angren «O‘zbekrezinotexnika» OAJ, Namangan «Karbonam» OAJ, Toshkent «Maishiy kimyo» OAJ va Toshkent «Lak-bo‘yoq zavodi» OAJ da turli xalq iste’mol mollari, Toshkent «Lola» firmasida atir-upa mahsulotlari, «O‘zkimyofarm» birlashmasi (Toshkent kimyo-farmatsevtika zavodi)da dori-darmonlar ishlab chiqarilmoqda.
1997-yilning 22-avgustida ishga tushirilgan Buxoro neftni qayta ishlash zavodi nafaqat respublikamiz, balki jahonda neft va gaz sanoatining eng zamonaviy va noyob korxonalaridan biri hisoblanadi.
Mamlakatimiz iqtisodiyotida alohida salohiyatga ega mazkur sanoat majmuasida neft va gaz kondensatini qayta ishlab, avtobenzin, aviakerosin, dizel yonilg‘isi, erituvchi, mazut, suyultirilgan gaz, oltingugurt kabi mahsulotlar ishlab chiqariladi. Keyingi yillarda zavodda yuqori oktanli «Ai-91», «Ai-93», «Ai-95» markali avtobenzinlar, shuningdek, «Boing» va «Aerobus» havo laynerlariga mo‘ljallangan «Djet A-1» aviatsiya yonilg‘isi ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi.
2012-2016-yillarda Buxoro neftni qayta ishlash zavodining qiymati 475 million AQSH dollariga teng ikkinchi navbati ham barpo etiladi.
2010-yilda O‘zbekistonda 2017,9 ming tonna neft, 2019,5 ming tonna gaz kondensati, 1413,8 ming tonna avtomobil benzini, 1127,9 ming tonna dizel yonilg‘isi, 321,7 ming tonna mazut, 369,8 ming tonna suyultirilgan gaz, 3629,4 ming tonna ko‘mir, 24,6 ming tonna kimyoviy tola va iplar, 146,4 ming tonna sintetik smola va plastik massalar, 0,3 ming tonna suyuq kukunlangan moyli bo‘yoq, 9,8 ming tonna polimer plyonkalar, 6,2 ming tonna sintetik kir yuvish vositalari, 5166,9 tonna mol yog‘i, 244,2 ming tonna o‘simlik moyi, 16,2 ming tonna margarin mahsulotlari, 286,1 ming tonna shakar, 5292,5 ming tonna oziq-ovqat spirti, 56,0 ming tonna xo‘jalik sovuni, 2501,9 tonna atir sovun ishlab chiqarildi.
Istiqbolda kimyo sanoatini yana-da rivojlantirish va selluloza, o‘simliklarni kimyoviy himoya vositalari, toluol, polimerlar kabi muhim xomashyo turlarini ishlab chiqarish bo‘yicha mustaqillikka erishish; mahalliy xomashyodan yangi mahsulotlar ishlab chiqarish texnologiyasini yaratish, chet eldan olinayotgan kimyoviy mahsulotlarning asosiy turlarini respublikada ishlab chiqarilishini tashkil etish; sanoat korxonalari chiqindilarini qayta ishlash, ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirish; xorijiy texnologiyalardan foydalanish; ekologik muammolarni hal etish, kimyo sanoatining eksport imkoniyatlarni kengaytirish yo‘nalishlarida ish olib borish rejalashtirilmoqda.

2.