Mavzu: Parvoz qilish-qo‘nish tasmasini loyihalashda shamol yo‘nalishlarini hisobga olish

Chekka xavfsizlik tasmasi (CHXT) – uchish tasmasining UQT si uchlaridagi maxsus uchastka bo‘lib, samolyot bexosdan tasmasidan chiqib ketganda xavfsizlikni ta’minlaydi.
Yon xavfsizlik tasmasi (YXT) – UQT ning yoniga tutashgan uchastka bo‘lib, samolyot tasmasidan yon tomonga chiqib ketganda kerak bo‘ladi.
Erkin zona (EZ) – UT ning bir qismi bo‘lib, CHXTga tutashadi va ko‘tarilish distansiyasining havo uchastkasida HKsining xavfsizligini ta’minlaydi. Samolyotning bitta dvigateli ishdan chiqqanda davom ettirilgan balandlash distansiyasi uzilib qolgan ko‘tarilish distansiyasidan katta bo‘lganda hosil bo‘ladi.

Uchish-qo‘nish tasmasini talab qilingan uzunligini hisoblash, uchish tasmasini va aerodromning boshqa elementlarini loyihalash.
Hozirgi paytda, Aeroportlarni loyihalash amaliyotida UQT va UT ning zaruriy uzunliklarini hisoblash uchun HK si ko‘tarilish jarayonida bir dvigateli ishlamay qoladigan holat qabul qilingan. Fuqaro aviatsiyasining ikki va undan ortiq dvigateli, hamma reaktiv havo kemalaridagi bitta dvigatel ishlamay qolsa ham kema ko‘tarilishda davom eta oladi.
Dvigatellardan biri ishlamay qolganda uchuvchi qabul qiladigan qarorga bog‘liq ikki holat bo‘lishi mumkin. ko‘tarilishni davom ettirish va to‘xtatish. Birinchisida uchuvchi ishlab turgan dvigatellarning butun imkoniyatini ishga solib, yo‘nalishda uchishni davom etadi va ko‘tarilish bosqichini oxiriga etkazadi («davom ettirilgan ko‘tarilish»). Ikkinchi holatda uchuvchi o‘z qo‘lida bo‘lgan hamma vositalarni (aerodinamik tormozlash, tortish reversi va b.) tezlikni so‘ndirishga qaratadi («to‘xtatilgan ko‘tarilish»). Uchuvchining vaziyatga reaksiyasi davomiyligi dvigatel ishlamay qolgan ondan boshlab bir qarorga kelguncha o‘tgan vaqt bo‘lib, shartli ravishda 3 sekund qabul qilingan.


Davom ettirilgan (a) va to‘xtatilgan (b) ko‘tarilish sxemalari.
Rasmda aeroport hududida qo'nish va uchishning juda soddalashtirilgan yondashuvi ko'rsatilgan. Darhaqiqat, sxemalar aeroportdan aeroportga sezilarli darajada farq qilishi mumkin, chunki ular yer relyefini, ko'p qavatli binolarning mavjudligini va uchish taqiqlangan zonalarni hisobga olgan holda tuziladi. Ba'zan ob-havo sharoitlariga qarab bir xil aeroport uchun bir nechta sxemalar mavjud.

Uchish-qo‘nish tasmasi enini tayinlash.
UQT ning zaruriy enini, aerodromni loyihalashda рisoblab topish uchun ikki usul qo‘llanadi: analitik va hisobiy-statistik. Birinchisida, HK sining UQsida harakatlanish matematik modelidan foydalaniladi va turli tasodifiy va qonuniy omillar ta’siri hisobga olinadi. Ikkinchisida, amaldagi uchish-qo‘nish jarayonlarida HK sining UQT o‘qidan qancha oqib ketgani haqida ma’lumotlar to‘planib ishlov beriladi.
UQT ning eng kichik enini nazariy asoslab bergan olim F.YA.Spasskiy bo‘lgan (1946y). Uning usuli HK sining ko‘tarilishini UQT chegaralarida tugatish talabi asosida qurilgan. Bunda HK si yugurayotganda UQT si o‘qiga nisbatan 100 siljishiga ruxsat berilishi, shuningdek HK si yerdan uzilish onidan boshlab ko‘tarilishi tugashigacha o‘tgan vaqtda shamol ta’sirida surilib ketishi hisobga olinadi. Keyinchalik (1946 y.) o‘sha olim UQT si eniga ta’sir etadigan omillarni quyidagicha aniqlab berdi: HK si ko‘tarilish jarayonida yugursa ham, qo‘ngandan keyingi tezlik so‘nishda ham UQT si o‘qi bo‘ylab yo‘nalishini yondan bo‘ladigan ta’sirlarga qaramay saqlab qolish xususiyati; qo‘nayotganda UQT si o‘qiga nisbatan qo‘nish aniqligi