|
4. “Elak” usuli. Ushbu usulda ma’lum bir joy yoki tumandagi barcha o‘sayotgan o‘simliklarni biologik faol moddalarini fitokimyoviy tahlil qilish. Bunda tahlil qilinayotgan o‘simliklar orasidan (tahlil elagidan o‘tkazilganda), alkaloidlar, yurak glikozidlari, saponinlar, efir moylari, kumarinlar, flavonoidlar, antraglikozidlar va boshqalar saqlovchi o‘simliklar topilishi mumkin. Bir vaqtlari “Elak” usuli dorivor o‘simliklarni izlab topishda mashhur bo‘lib, uni amalga oshirish uchun ko‘plab ekspeditsiyalar uyushtirilgan edi. Dala sharoitida tahlil qilish uchun soddalshtirilgan sifat va miqdor tahlillari ishlab chiqilgan edi. “Elak” usuli dorivor o‘simliklarni izlab topish bosqichlarida ma’lum ijobiy natijalarni bergan. Ammo bu usul ko‘p mehnat talab qiladigan, qimmatli, maqsadga erishish ehtimolini tasodiflar hal qiladi.
Hozirgi vaqtda ekspeditsiya maqsadli yo‘nalishda, ma’lum o‘simlik turlarini yig‘ish bo‘yicha uyushtirilib, ularni xalq tabobatida ishlatilish to‘g‘risidagi ma’lumotlarga tayanib tayyorlanadi.
Ma’lum tuman va hududlar o‘simliklarini hammasini tarkibida turli biologik faol moddalar bor-yo‘qligini aniqlash maqsadida kimyoviy tekshirishlar o‘tkazish, bu tahlillar natijasida ko‘pincha birorta kerakli bo‘lgan biologik faol moddaga boy o‘simliklar aniqlanadi va keyinchalik ulardan shu topilgap biologik faol moddani ajratib olish hamda uning asosida yangi dorivor preparat yaratish uchun manba sifatida foydaniladi.
Masalan: bahorgi adonis-xalq tabobatining qadimgi dorivor vositasi. Uni er ustki qismi va ildizi xalq orasida XVII-XVIII asrlardan beri ishlatib kelinadi. XVIII asrning 70 yillari oxirida vrach N.A.Bubnov va mashxur klinitsist S.P.Botkin bu o‘simlikni rasmiy tibbiyotga kiritdilar. Bahorgi adonis dorivor preparatlariga talab katta. Lekin uning er ustki qismini har yili erta bahorda o‘rib olinishi (yig‘ilishi) hamda adonis yovvoyi holda o‘sadigan asosiy cho‘l hududlarini o‘zlashtirish natijasida uning tabiiy zahirasi ancha kamayib ketdi. SHuning uchun botanik qardoshlikdan kelib chiqqan holda adonis turkumini boshqa yovvoyi holda o‘sadigan turlari - Turkiston adonisi (O‘rta Osiyo va Qozog‘istonda o‘sadi). Amur adonisi (Uzoq SHarq va Primoreda ko‘p o‘sadigan joylari bor), Sibir adonisi (Ural, Sibir va Qozog‘istonda o‘sadi) va tilla rang adonis (faqat Tyan-SHanning yuqori qismida uchraydi) o‘rganildi. O‘tkazilgan tekshirishlar natijasida Turkiston adonisi tibbiyot amaliyotiga joriy etildi va baxorgi adonis bilan bir qatorda tibbiyotda ishlatishga ruxsat etildi. Tillarang adonis esa K -strofantin -β preparatini olish uchun manba sifatida qabul qilindi.
Misol sifatida shu usul bilan izlab topilgan dorivor o‘simliklardan ajratib olingan biologik faol moddalar asosida yaratilgan quyidagi dorivor preparatlarni keltirish mumkin:
alkaloidlar asosida yaratilgan preparatlar: glautsin gidroxlorid, sferofizin benzoat, brevikollin gidroxlorid, sekurenin nitrat, galantamin gidrobromid, likorin gidroxlorid, sangviritrin, lyutenurin, dezoksipeganin gidroxlorid, allapinin va boshqalar;
qumarinlar asosida yaratilgan preparatlar: beroksan, psoralen, psoberan, ammifurin, peutsedanin va boshqalar:
saponinlar asosida yaratilgan preparatlar: polisponin, diosponin, saparal, tribusponin va boshqalar.
- seskviterpenlar asosida yaratilgan preparatlar: tauremizin, tefestrol, panaferol va boshqalar;
- flavonoidlar asosida yaratilgan preparatlar: buplerin, datiskan, likviritin, flamin, silibor, silibinin va boshqalar.
Saxro (dasht)da yig‘ilgan dorilarning hammasi bog‘larda terilgan dorilarga qaraganda kuchliroq va ko‘pincha xajm jihatidan kichikroq bo‘ladi. Tog‘larda terilgan dorilar esa saxroda terilgan dorilardan ham kuchliroq bo‘ladi. SHamol yuradigan va balandlik erlardan olingan dorilar boshqa erlardan olinganlaridan kuchliroq bo‘ladi. Uzish vaqtini to‘g‘ri topib olingan dori shu vaqtni aniqlashda xato qilinganiga qaraganda kuchliroq bo‘ladi.
Abu Ali ibn Sino, Tib
qonunlari, 1-kitob, 184 b.
XULOSA
Ma'lumki, foydali o'simliklar nafaqat inson hayotida balki, qishloq xo‘jaligida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Madaniy o'simliklarni asosan oziq-ovqat, tibbiyot, farmatsevtika, chorvachilik va xalq ho'jaligining turli sohalarida keng miqiyosda qo'llanilib kelishini hisobga olsak, ulardan yuqori darajada hosil olish uchun o'simliklarga ekologik ayniqsa abiotik omillarni ta'sirini o'rganish dolzarb vazifalardan biridir. Shularni hisobga olgan holda ushbu kurs ishimizda tanlab olingan foydali o’simliklarning abiotik omillarni ta'sirini o'rganish vazifasi qo‘yildi va olingan natijalar asosida quyidagilar xulosa qilindi.
1. Kurs ishimizda dastlab tanlab olingan foydali o'simliklarning biologiyasi
o'rganildi. Madaniy o'simliklarni biologik xossalarini o'rganishda har bir tanlangan
o'simlik uchun uning vegetativ va generativ organlari tuzilishi, o'simliklarni
rivojlanish bosqichlari va ularda kechadigan o'zgarishlar, respublikamizda
ekiladigan o'simlik navlari haqida ma'lumotlar keltirildi.
2. Shuningdek, foydali o'simliklarga ta'sir qiluvchi abiotik omillar va ularni o'simliklarga ta'sir qilish mexanizmlari ham yoritilgan. Unda asosan madaniy o‘simliklarga bevosita ta‘sir etuvchi abiotik omillar tavsiflari yoritildi.
3. Bitiruv malakaviy ishida tanlangan foydali o‘simliklarni parvarishlash, ularni
yetishtirish texnologiyalari va o‘simliklarni ko‘paytirishning boshqa usullari
bayon etildi.
4.Kurs ishimizda tanlangan foydali o'simliklarga abiotik omillar hisoblangan yorug‘likka bo'lgan ehtiyoj, namlikka bo'lgan talab, yetishtirilayotgan joydagi tuproq xossalari, mineral oziqlanishni ta'siri kabi kriteriyalar o'rganildi.
5. Foydali o'simliklarni etishtirishda dastlab o'simliklarni biologik xossalaridan kelib chiqqan holda, ularga ta'sir qiluvchi ekologik omillarni ayniqsa abiotik omillar me'yorlarini hisobga olish zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: |
