Mavzu: O’zbekistonda ma’naviy – madaniy islohatlar Reja

Mavzu: O’zbekistonda ma’naviy – madaniy islohatlar
Reja:
1. Ma’naviyatning shakllanishi, ma’naviyat haqida tushuncha
2. Mustaqillik yillarida madaniy ma’naviy hayotning o’rni.
3. O’zbekistonda mdaniyat sohasiga bo’lgan e’tibor
Qanday jamiyat taraqqiyoti, uning u yoki bu vakt va makondagi darajasi ko’p jixatdan fukarolar ma’naviyati, turmush tarzi, kishilarning ma’naviy-moddiy, ijtimoiy extiyojlari xamda ularning kay darajada kondirilishiga bog’likdir. Mus­taqillik davrigacha va undan keyingi utgan tarixan kiska muddat ichida ruy bergan xolatlar, jamiyat ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy va tarbiyaviy-mafkuraviy soxasidagi o’zgarishlar bizga sho’rolar mustabid tuzumi xamda istiklol yillarida O’zbekistonning real xayotida xolisona javob izlashga va unga erishishga imkon beradi.
Uzok ming yilliklar tarixi shundan dalolat beradiki, uzbek milliy davlatchilik tarixi eng avvalo ma’naviyat-ma’rifatning jamiyat xayotida muxim urin egallaganligi bilan chambarchas bog’likdir. Ushbu azaliy an’anaga mustakillik yil­larida xam aloxida e’tibor berilishi juda axamiyatli bo’ldi. Kaid etish lozimki, istiqlolning dastlabki davrlarida nomadaniyatning metodologiyasi o’zgardi.Agarda, sho’rolar mustabid tuzimi davrida madaniyatning asosiy vazifasi jamiyat a’zolarining kommunistik mafkura va soxta g’oyaga e’tikodini mustaxkamlashga safarbar etish bo’lsa, istiklol davrida uning maksadi tamomila o’zgardi.
Xo’sh, bular nimalarda ko’rindi. Xususan, eng avvalo, mamlakat xukumati, Prezidentning ma’naviy-ma’rifiy omillarga nisbatan munosabati shakllandi. Jumladan, ma’naviy-ma’rifiy isloxatlar davlat siyosatining asosiy ustivor yunalishi, deb xisoblandi. Joylarda ma’naviyat bilan bog’liq shularning amalga oshirilishi uchun butun mas’uliyatning xokimlar, vazirliklar, idoralar, tashkilotlarning birinchi raxbarlari zimmalariga yuklatilishi juda katta ijtimoiy axamiyat kasb etdi.
Ikkinchidan ma’naviyati yuksak millat va davlatnigina kelajagi buyuk bo’lishi mumkin ekanligi to’g’risidagi ijtimoiy fikr shakllana boshlandi. Darxaqiqat iqtisodiy-siyosiy omillarning xar kanday davlat, xayotidagi o’rni va roli kattadir. Birok ma’naviy omillargina jamiyatda sodir bo’lgan barcha muammolarni xal etishga qodir omil ekanligi endi xaqiqatdir.
Uchinchidan ma’naviyat va ma’rifat jamiyatni poklantiruvchi kuch ekanligi e’tirof etilmokda, zero sho’rolar mustabid tizimi davridan qolgan yaramas “ma’naviy” merosdan poklanmasdan turib istiklolga xizmat kiladigan, fukarolar kalbi va ongini yangilashga kodir ma’naviyatni shakllantirish mumkin emas.
To’rtinchidan istiqlol davri "O’zbekiston jamiyati ma’naviyatining eng mukaddas maksadlaridan biri - o’tmish tarixiy-madaniy, ilmiy, axlokiy-mafkuraviy, ijtimoiy-siyosiy qadriyatlariga sho’ro davrida tarkib topgan munosabat kabi «illat» sifatida emas, aksincha, jamiyatni poklantiruvchi va kelajakni ma’naviy jixatdan mustaxkamlovchi omil asosida karashdan iborat jamoatchilik fikri shakllandi.
Beshinchidan. istiqlol davrida ma’naviyatning xar qanday siyosiy xukmron mafkuralardan xoliligi, muximi, shakllanayotgan milliy mafkuraning ma’naviyat bilan ta’minlandi. Mamlakat Prezidenti Islom Karimov kayd ettanidek mustakillik davrida bajarilishi lozim bo’lgan eng ustivor vazifa «xalkimiz orasida katta ma’rifiy-amaliy ishlarni olib borib, milliy mafkuramizga kuch-kuvvat beradigan, uni yangi-yangi marralar sari safarbar etadigan, keng ommaga ta’sir o’tkazishga, xalkni o’ziga tarafdor etishga xizmat kiladigan siyosiy, ijtimoiy, iktisodiy, ma’naviy manbalarni to’g’ri belgilab olishdir.
Xaqiqatdan xam, mustaqillik yillarida ma’naviyat va ma’rifatning ijtimoiy maqsadi aniqlab olindi, uning bajarishi lozim bo’lgan vazifalari belgilandi. Ana shunday sharoitda jamiyat fukarolari tomonidan bildirilgan ijtimoiy extiyoj ma’naviy-ma’rifiy soxalarda yangi asr va umuman, uchinchi ming yillikdagi bosh g’oya qanday bo’lishi aniqdandi.
Xo’sh, xozirgi va yangi asrda ma’naviyat soxasidagi bosh g’oyamiz nimalardan iborat? Mazkur savolga javob bera turib, I. Karimov kuyidagilarni yozadi: «Modomiki biz xukukiy demokratik davlat, erkin fukorolik jamiyati kurayottan ekanmiz, ma’naviyat soxasidagi yigirma birinchi asrga mo’ljallangan xarakat dasturimiz xam ana shundan kelib chikmog’i darkor.Ya’ni erkin fukaro-ongli yashaydigan, mustakil fikrgya ega bulgan shaxs ma’naviyatini kamol toptirish bizning bosh milliy royamiz bo’lishi zarur.
Darxakikat, mustaqil O’zbekistonda istiqlol ma’naviyat soxasida mavjud bo’lgan vazifalar ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy barqarorlik sharoitida muttasil raviщda bajarilib kelinmokda. Chunonchi, agar istiklolning dastlabki yillarida jamiyat ma’naviy xayotida turgan eng bosh vazifa fukarolarda shurolar davriga xos tafakkurni eskicha fikrlash sarqidlarini bartaraf etish edi. Mazkur masalada qator yutuklarga erishildi. Birok bu borada xali talay ishlarni bajarish lozim.
Ikkinchi, eng muxim vazifalardan yana biri erkin fukarolik jamiyatining ma’naviyatini shakllantiriщdir, zero «ozod, uz xak-xukuklarini yaxshi taniydigan, boqimandalikning xar qanday ko’rinishlarini uzi uchun or deb biladigan, uz kuchi va akliga ishonib yashaydigan, ayni zamonda o’z shaxsiy manfaatlarini xalk Vatan manfaatlari bilan uyg’un xolda ko’radigan komil insonlarni tarbiyalashdan iboratdir.
Istiklol yillarida Uzbekiston madaniyati xususida fikrlash asosida aloxida kayd etilish lozim bo’lgan masalalardan yana biri — ma’naviyat soxasidagi davlat siyosatining tobora konkretlashib borishi, vazifalarni xal etish yullarining oydinlashuvidir.
Ma’naviyat jamiyat a’zolarini ruxan poklantiruvchi, qalban ulg’aytiruvchi, inson ichki dunyosiga, irodasiga kuch-quvvat beruvchi, milliy vijdonini uyg’otuvchi va doimiy xarakatdagi konkret kuchdir. Shunday ekan, ma’naviyatga umumiy tarzda munosabatda bo’lish xatodir, zero xar bir fukaroning ma’naviy-mafkuraviy, komillik darajasi bir xil bulmagani kabi, ularning bunday sifatlarini uygunlashtirib turuvchi ko’rinishlari xam konkretdir.
Xususan, yangi asr busag’asida eng asosiy vazifamiz nimadan iborat? Mamlakat Prezidentining ta’kidlashicha, ma’naviyat soxasidagi strategik maqsadimiz - «milliy kadriyatlarimizni tiklash, uzligimizni anglash, milliy g’oya va mafkurani shakllantirish, mukaddas dinimizning ma’naviy xayotimizdagi urnini va xurmatini tiklash kabi mustakallik yillarida boshlangan ezgu ishlarimizni izchillik bilan davom ettirish, ularni yangi bosqichga kutarish va ta’sirchanligini kuchaytirishdir”.
Yukorida bildirilgan fikrdan tabiiy raviщda kelib chikayotgan xulosa shundan iboratki, istiklolning xozirgi boskichida ma’naviy-ma’rifiy soxadagi ishlarning tashkil etilishidan, endi, bunday ishlarning samaradorligiga erishish muxim axamiyat kasb etmokda. Xush, ma’naviyat soxasidagi ishlarning samaradorligini oshirish deganda nimani tushunish mumkin? Umuman, madaniy-mafkuraviy soxasidagi ishlarimiz jamiyatni ma’naviy yuksaltirishga kodirmi?
Shu urinda kurilayotgan demokratik xukukiy insonparvar jamiyat yuksak ma’naviy va axlokiy kadriyatlarga tayanishini bu jarayon esa milliy g’oya va milliy mafkuraga, yosh avlodni vatanparvarlik ruxida tarbiyalashga asoslanishini aloxida kayd etish juda muximdir.
Agar, istiqlolning dastlabki yillarida ma’naviy-ma’rifiy tadbirlardan kuzlangan maksad shuro mustabid tizimi asoratlaridan kutulish, jamiyatda ma’naviy yaqqillik yaratishdan iborat bulgan bulsa, endi esa, ijtimoiy xamkorlik komil insonni tarbiyalash ustivor tavsifga ega bulmokda. Ma’naviyatning mamlakatda demokratik xukukiy, kudratli davlat kurish yulidagi muxim omil ekanligi endi xech kimga sir emas.
O’zbekistonning xozirgi tarakkiyot boskichida ma’naviy omillar xamda millatlararo munosabatlar masalasiga karash xam tubdan uzgardi. Chunonchi, istiklolning dastlabki davrlarida «soxta baynalminallik» oldida yurak oldirib kuygan Xamda xadiksirash kasalidan xoli bulmagan xolda xar kanday milliylikni ulug’lash va xar kanday «baynalminallik» dan kochish xissiyoti yuzaga kelgan edi. Bunday jiddiy va kat’iy kutblilik tabiiyki, jamiyat ijtimoiy tarakkiyotiga, ayniksa, millatlararo munosabatlar masalasiga jiddiy salbiy ta’sir kursatishi mumkin edi.
Shuning uchun xam O’zbekiston xukumati madaniyatdagi milliylik va baynalmilallik nisbatini saklashga muxim vazifa sifatida munosabatda bula boshladi. Ayni paytda 130 ga millat va elat yashayotgan Uzbekistonda xar bir millat uning barkaror taraqqiyoti, xavfsizligi va yashash kafolotlariga xar kanday taxdidlarning oldini olish, u yoki bu millatga mansub kishilar guruxining xudbinlik kayfiyatlarini mukarrar tarzda boshka millat, xalk imkoniyatlarini zuravonlik va zug’um bilan chegaralab kuyadigan davlat siyosatining ishlab chikilishi bu boradagi amaliy ishlarning samarasini oshirdi.
O’zbekistonda istikomat kilayotgan kup millatli xalklarning madaniy taraqqiyoti, ularning uzliklarini anglash jarayonlariga bulgan intilishlarini konuniy-xukukiy asosda kondirish masalalari xam mamlakat xukumati oldidagi eng muxim vazifalardan biri buldi. Shu urinda 1989 yili madaniyat vazirligi xuzurida respublika millatlararo madaniy markazning tashkil etilishini aloxida ta’kidlash lozimdir. Agarda 90-yillarning boshlarida O’zbekistonda 12 ta milliy-madaniy markaz faoliyat kursatgan bulsa, xozirgi kunga kelib ularning soni 80 dan ortdi. Mustakillik yillarila milliy-madaniy markazlar faoliyagi ustidan muvofiklashtiruvchi ishlarning kulami xam ortdi va 1992 yil yanvar oyida xukumat karori bilan Respublika Baynalmilal Madaniy markazi tash­kil etildi.
Ushbu markazning bosh vazifasi kilib esa milliy madaniy markazlarga amaliy va uslubiy yordam kursatish, ular faoliyatini muvofiklashtirish, milliy an’ana, urf-odatlarni kaytadan tiklash, MDX va xorij davlatlaridagi baynalmilal madaniy markazlar bilan xamkorlik alokalarini kuchaytirish, Uzbekistonda millatlararo alokalarni yaxshilash, ijtimoiy barkarorlikni ta’minlash kabi muxim masalalar kiritildi.
Istiqlol yillarida ma’naviyat-ma’rifat masalasiga jiddiy e’tibor xukumat tomonidan bu borada mukammal tarzda ishlab chikalgan dastur asosida ish olib borishni taklif etdi. Shu asnoda 1994 yil 23 aprelda mamlakatimiz ma’naviy xayotida muxim vokea yuz berdi: Prezident Islom Karimov farmoni bi­lan Respublika Ma’naviyat va Ma’rifat jamoatchilik markazi tashkil etildi.
Ma’lumki, sobik ittifok tugatilishi bilan birga uning kommunistik mafkurasi xam barxam topdi. Bu munofik yakkaxokim mafkuraning achchik saboklaridan achchik saboklaridan xulosa chikarib mamlakatimizning Asosiy Konunida «Xech kaysi mafkura davlat mafkurasi bulishiga yul kuyilmaydi», deb yozib kuyildi. Shu asnoda, jamiyatimiz xech kachon mafkura yakkaxokimligi ro’y bermasligi uchun zarur bulgan xukukiy poydevor yaratilgan. Ma’naviyat va ma’rifat jamoatchilik markazi ayni shu maksadni kuzda tutib tashkil etildi.
Kaid etish lozimki, ma’naviyat-ma’rifat markazi kiska davr ichida xalkimizning boy ma’naviy merosini urganish, milliy va umuminsoniy kadriyatlar asosida mamlakat va millat kelajagini belgilaydigan ilg’or g’oyalarni yuzaga chikarish buyicha yirik ishlarni bajardi. Shu bilan birga, ma’naviyat va ma’rifat masalalarini bevosita jamoatchilik yuli bilan rivojlantirishga aloxida e’tibor berilishi uz samarasini bermokda.
Ushbu yunalishdagi faoliyatni yanada rivojlantirish maksadida 1996 yil 9 sentyabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Ma’naviyat va ma’rifat jamoatchilik markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish tugrisidagi farmoni jamiyatni ma’naviy
barkarorlashtiriщda muxim axamiyat kasb etadi. Undan mazkur masalada jiddiy ijobiy uzgarishlar bilan bir katorda ayrim xollarda ma’naviyatning moxiyatini, uning siljishimish, farovon jamiyatga tezrok yetishimizdagi kimmatini chukur idrok etmaslik xolllari mavjudligi, bu ishga daxldor raxbardarda mas’ullik xislari past ekanligiga e’tibor karatildi jamoatchilik markazi krshida «Oltin meros» xalkaro xayriya jamgarmasi ta’sis etildi.
Xukumat tomonidan kurilgan tadbirlar samarasi natijasida ma’naviyat va ma’rifat jamiyatda ruxiy poklanishga, shaxc ulugvorligini oshirishga, demokratik xukukiy, insonparvarlik davlat kurishga mustaxkam poydevor yaratdi