Mavzu: O’zbekistonda ikki palatali parlament: shakllanishi va rivojlanishi Reja: Kirish

I. O’zbekistonda parlamentarizm va uni shakllantirish va 
demokratlshtirishda siyosiy partiyalarning o’rni 
1. Parlament maqomi va vakolatlari 
Insoniyat tarixida jamiyatning umummilliy vakillik muassasasi 
sifatida paydo bo’lgan parlament instituti XII-XIII asrlarda shakllangan 
ingliz parlamenti va ispan korteslariga borib taqaladi. O’zining uch ming 
yildan ortiq davlatchilik an’analariga ega bo’lgan Sharqda ham davlat 
boshqaruv tizimida parlamentga xos tuzilmalar (qurultoy, kengashlar) 
bo’lgan. Masalan, sohibqiron Amir Temur kengash a’zolarini maxsus 
farmon asosida o’n ikki tabaqa vakillaridan tayinlagan. "Tuzuk"larida 
bobokalonimiz har bir tadbir va ishni kengash maslahati bilan olib 
borganini va vorislariga ham kelajakda bu tartibga amal qilishni 
tayinlagani haqida yozilgan. 
Parlamentarizm asrlar mobaynida taraqqiyot bosqichlarini bosib 
o’tgan.Parlamentlarning jahon mamlakatlarida yoyilishi 1789-yilgi 
fransuz inqilobi hamda AQSHninr o’z mustaqilligi uchun olib borgan 
kurashi davridan boshlanib, birinchi jahon urushiga qadar davom etgan. 
XX asrning 20-yillarida parlamentlarning mavqei va ijtimoiy hayotdagi 
o’rni birmuncha susaygani kuzatiladi. 
Ammo XX asrning 60-yillariga kelib parlamentarizmning yuksalish 
davri boshlandiva bu jarayon davom etib kelmoqda. Parlamentlarning 
qayta faollashish jarayonida ayollarning ham saylash huquqiga ega 
bo’lishi saylovchilar tarkibi ortishiga olib keldi, ko’pgina cheklashlar 
bartaraf etildi. Natijada parlament jamiyatning chinakam xalq vakillik 
organiga aylandi, saylovlar erkin, teng huquqli asosda va yashirin ovoz 
berish yo’li bilan o’tkaziladigan bo’ldi. Saylov tizimi, parlament tuzilishi 
hamda uning ish tartibi takomillashdi. 

---

16 
Hozirgi zamon parlamentlari tuzilishi, vakolatlari, ijtimoiy tarkibi, 
mamlakat siyosiy tizimidagi o’rni va mavqei, nomlanishi, deputatlarining 
soni bilan bir-biridan farq qiladi. Lekin ularning barchasi uchun davlat 
boshqaruvidagi 
birlamchi 
vazifa 
qonun 
chiqaruvchi 
hokimiyat 
vakolatlarini amalga oshirishdan iboratdir.Parlamentlar bir palatali yoki 
ikki palatali tuzilishga ega.Biroq ko’p palatali parlamentlar ham 
bo’lgan.Masalan, Janubiy Afrika Respublikasi parlamenti uch palatadan 
(irqiy tamoyilga ko’ra), Yugoslaviya parlamenti esa olti palatadan (kasbiy 
tamoyilga ko’ra) tarkib topgan edi.Albatta, bu kabi holatlar juda kam 
uchraydi. Vaqt o’tishi bilan ko’p palatali parlamentlarning hayotiy 
emasligi ko’rinib qoldi va ularning o’rnini bir va ikki palatali parlamentlar 
egalladi. 
Bir palatali parlamentlarning afzalliklari tuzilishining soddaligi va 
ixchamligi, aholi tomonidan to’g’ridan-to’g’ri saylanishi, mamlakat 
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayotiga oid masalalarni yechishda katta 
vakolatlarga ega bo’lishi, qaror va qonunlar birmuncha soddaroq 
ko’rinishda ishlab chiqilishida ko’rinadi. Shu bilan birga, bir palatali 
parlamentning zaif tomonlari ham bor. Chunonchi, bir palatali parlament 
davlatning hududiy birliklari vakilligini to’liq ta’minlay olmaydi, 
parlamentning radikallashuvi, unda partiyaviy yakkahokimlik xollari 
kuchayishi, parlament boshqa davlat organlariga qarshi turib, barcha 
vazifalarni o’z zimmasiga olishi mumkin. 
Ikki palatali (bikameralizm) parlamentlar murakkab tuzilishga ega 
bo’lgan 
federativ 
davlatlarda 
shakllantiriladi.Odatda, 
federativ 
davlatlarning yuqori palatalari uning subyektlari vakillaridan tarkib 
topadi.Bunday parlament unitar, ya’ni markazlashgan davlatga mos emas, 
degan nuqtai nazar ham mavjud.Biroq ikki palatali parlamentlarning soni, 

---

17 
aksincha, unitar davlatlarda ham ortib borib, ular hozir dunyoning 
yetmishta mamlakatida faoliyat ko’rsatmoqda.Bularga misol tariqasida 
Fransiya, Irlandiya, Ispaniya, Italiya, Yaponiya, Malayziya kabi 
davlatlarni keltirish mumkin. 
Parlamentning ikki palatali shaklda tashkil etilishi natijasida 
jamiyatning barcha qatlamlari keng qamrab olinadi.Bunda hududlarning 
xususiyatlari to’la aks etadi.Shuningdek, har ikki palata deputatlariga 
nisbatan yuqori talablar qo’yiladi. Yuqori palata tarkibida malakasi, 
tajribasi ko’proq, hurmati va yoshi ulug’ kishilar bo’lsa, quyi palata 
deputatlari orasida esa, asosan yuksak kasb mahorati va ishchanlik 
qobiliyatiga katta e’tibor qaratiladi. Shuning uchun ham yuqori palata 
quyi 
palatani 
muvozanatlashtirib 
turadi 
va 
uning 
qarorlarini 
takomillashtiradi. Eng muhimi, ortiqcha ehtiroslarga yo’l qo’ymaydi,