Mavzu: O’zbek tilshunosligida fonetik hodisalar O’zbek filologiyasi fakulteti 103- guruh talabasi

Nutqning fonetik bo’linishi

Nutq fraza (jumla), takt, so’z, bo’g’in va tovushlardan tashkil tlpadi.

Fraza ko’pincha gapga teng bo’lib, nutqning ikki pauza orasidagi intonatsion butunligidir. Fraza yoyiq va yig’iq bo’lishi mumkin. Fraza yoyiq bo’lsa taktlarga ajraladi, yig’iq bo’lsa taktga teng bo’lib qoladi.

So’z – nutqning alohida bir urg’u bilan aytiladigan bo’lagi. So’z takt ichida yoki o’zicha mustaqil keladi.

Bo’g’in – bir tovush yoki tovushlar qo’shilmasidan iborat bo’lib, bir nafas zarbi bilan aytiladigan so’zning bo’lagidir. Bo’g’in bir unlidan iborat bo’lganda tovushga teng kelib qoladi.

• Tovush – fonetik bo’linishning oxirgi nuqtasi bo’lib, boshqa bo’laklarga bo’linmaydi.

Tovush tushishi

Bunga ko`ra asosga qo`shimcha qo`shilishi natijasida asosda unli yoki undosh tovush tushib qoladi. Masalan:

· past, sust ulug` so`zlariga –ay fe’l yasovchi qo`shimchasi qo`shilsa tovush tushadi: pasay, susay.ulg`ay

· Yig`ikabiso`zlarga la fe`lyasovchiqo`shimchasiqo`shilganda i unlisitushibqoladi

· ikki, olti, yettikabi sonlarga jamlovchi son qo`shimchasi qo`shilsa (-ov, -ala, -ovlon) asosdagi i unlisi tushib qoladi: ikkov, yettalasi, oltov.

· men, senkabi olmoshlariga qaratqich va tushum kelishiklari qo`shimchasi (–ni,-ning) qo`shilsa: meni, seni, mening, sening.

• · bag`ir, ko`ngil, shaharkabi so`zlarga egalik qo`shimchasi qo`shilsa ikkinchi bo`g`indagi a, i, u kabi unlilar tushib qoladi: shahri, ko`ngli, bag`rim, burni kabi.
• Unlibilantugovchivaunlibilanboshlanuvchiikkiso`zningqo`shilishinatijasidaunlitovushningbiritushibqoladi bora oladi-boroladi
• · Ekan edi emishto`liqsiz fe`llari ham ba`zan nutqimizda o`zidan oldin kelgan so`zga qo`shilib ketib, eunlisi tushib qoladi borarmish,borardi

1. Tallaffuzda ayrim so’zlar tarkibida tovush tushishi hodisasi yuz berishi mumkin.

a) so’z boshida tovush tushushi mumkin- -yiring-iring, yog’och-og’och, yirik-irik