Mavzu: O‘zbek tilidagi unli fonemalar tasnifi

Mavzu: O‘zbek tilidagi unli fonemalar tasnifi

Reja:

• Fonema haqida tushuncha 
• O‘zbek tilshunosligidagi mavjud unli fonemalar tasnifi
• Unli fonemalar tavsifi

Fonema (yun. phonema — tovush) — til tovush qurilishining maʼnoli birliklar — morfemalarni tanib olish va farqlash uchun xizmat qiladigan birligi; oʻz navbatida, morfemalarning eng kichik tarkibiy qismi sifatida soʻzlarni ham oʻzaro ajratadi va farqlaydi. U faqat soʻz va morfemalar tarkibidagina muayyan maʼnoga, maʼno farqlash xususiyatiga ega boʻladi. Masalan, oʻzbek tilida k fonemasi yaqin til orqa, portlovchi jarangsiz undosh tovush boʻlib, chuqur til orqa, sirgʻaluvchi, jarangli gʻ, lablab, portlovchi jarangli b fonemalaridan farqlanadi. Fonema qandaydir eng sodda element emas, chunki bir paytning oʻzida mavjud boʻladigan belgilardan iboratdir.

Fonema (yun. phonema — tovush) — til tovush qurilishining maʼnoli birliklar — morfemalarni tanib olish va farqlash uchun xizmat qiladigan birligi; oʻz navbatida, morfemalarning eng kichik tarkibiy qismi sifatida soʻzlarni ham oʻzaro ajratadi va farqlaydi. U faqat soʻz va morfemalar tarkibidagina muayyan maʼnoga, maʼno farqlash xususiyatiga ega boʻladi. Masalan, oʻzbek tilida k fonemasi yaqin til orqa, portlovchi jarangsiz undosh tovush boʻlib, chuqur til orqa, sirgʻaluvchi, jarangli gʻ, lablab, portlovchi jarangli b fonemalaridan farqlanadi. Fonema qandaydir eng sodda element emas, chunki bir paytning oʻzida mavjud boʻladigan belgilardan iboratdir.

“Fonemaning belgilari farqlovchi (differensial) va farqlamaydigan (integral) turlarga boʻlinadi. Farqlovchi belgilariga koʻra, fonemalar oppozitsiyalar (zidlanishlar) hosil qiladi. Fonemalar farqlanadigan pozitsiya, yaʼni uni oʻz artikulyatsiyasi bilan aniq talqin etish uchun qulay sharoit kuchli pozitsiya, fonema farqlanmaydigan, boshqa bir fonema bilan mos tushib qoladigan pozitsiya, sharoit kuchsiz pozitsiya deb ataladi. Kuchli pozitsiyada fonema, morfema va soʻzlarni farqlash vazifasiga (semasiologik vazifaga) ega boʻladi, kuchsiz pozitsiyada esa fonema bunday vazifaga ega boʻlmaydi”. Jamolxonov Н.А. Fonetika, fonologiya va orfoepiya. Ma’ruzalar matni. — Т.: Nizomiy nomli TDPU bosmaxonasi, 1999, 67-68-b.