Mavzu: O`tkir Hoshimov hikoyalarining lingvopoetik tahlili

tentirab o`rganib qolganda! Topsa-topadiyam

!”(45-b) 

-

 

Voy, onam! 

-

 

Ro`shnolik ko`rmagan, onam

!(49-b) 

Gapda  shaxs  va  sonning  mos  bo`lmasligi  nutqiy  g`alizlikni  keltirib 

chiqaradi. 

Oyingiz  sizga  yangi  xotin  izlab 

yurganmish 

gapining  boshida  ikkinchi 

shaxs  ko`plik  ifodalangan  bo`lsa,  oxirgi  bo`lagida  ko`plik  qo`shimchasi  ataylab 

tushirib  qoldirilgan  Natijada  kesatish,  mensimaslik  kabi  ma’nolar  yuzaga  bo`rtib 

chiqqan. 

O’tkir  Hoshimov  ijodida  son  so’z  turkumining  o’rni,  ayniqsa,  adibning 

hikoyalarida o’ziga xosdir. Sonlar gap ichida umumiy miqdorga aniqlik, konkretlik 

kiritish uchun xizmat qiladi

33

. 

                                           

33

  Shomaqsudov  A.,  Rasulov  I.,  Qo’ng’urov  R.,  Rustamov  H.  O’zbek  tili  stilistikasi.  – 

Toshkent: O’qituvchi, 1983. – B. 113.  

 

---

Bir kuni uyiga mahallaning obro`li odami – kimsan domkom mehmon bo`lib 

borganida  xasis  uning  oldiga  likopchada  tutmayiz  qo`yibdi.  Mehmon  to`rttagina 

mayizni og`ziga solgan ekan, xasis uf tortibdi. 

 – Bir yuz qirq yettita qoldi, taqsir, - debdi.  

   Mehmon hayron bo`pti. 

 – Nima deyapsiz, Hotam aka? – desa xasis ma’yus qiyofada boshini egibdi. 

– Mayiz bir yuz ellik bitta edi. (69-70-betlar)

   

Olmosh.  

Yozuvchi  O’tkir  Hoshimov  olmoshlarni  matnda  ustalik  bilan  ishlatib 

tinglovchi  e’tiborida  ekspressivlikni  oshirishga  erishgan.  Masalan  hozirgi  o’zbek 

tilida  kishilik  olmoshlarining  birinchi,  ikkinchi  shaxslarini  ifodalovchi  men,  sen, 

biz, siz olmoshlari asar personajlarining xarakterini, ichki dunyosini ochib berishga 

xitzmat qilgan 

Ba’zan qani so’roq olmoshi kirish so’z vazifasida kelib, ta’kid uchun xizmat 

qiladi: 

Bahodir aka uzum ko`tarib kirdi. 

Qani

,  mehmonlar,  -  dedi  iljayib.  –  Jinday-jinday  olaylik  bundoq.  Bugun 

bayram… (“O`zbekning soddasi” 112-b) 

 – 

Qani,

 - deydi u hammaga bir-bir qarab. – Kim eng yaxshi ishlasa, o`shani 

kelin qilaman. Xohlasa, mexanizatorlar kursiga jo`nataman. (90-b) 

Shuningdek,  bu  olmosh  o’z  ma’nosida  (so’roq  ma’nosida)  qo’llangan 

o’rinlar ham uchraydi: 

Fizika o`qituvchimiz Ismoil aka yo`qlama qilib o`tirmadi.Sinfga kirishi bilan 

atrofga bir qaradi-yu,so`radi:   

- Adham 

qani

? 

Bir  so’roq  olmoshlarining  har  bir  gap  tarkibida  takrorlanishi  gapdan 

ifodalangan so’roq mazmunini kuchaytirishga xizmat qilgan: 

O`sha zahoti shilq etib yerga o`tirib qoldi.  

---

– Nega? – dedi ingrab. – Nega? Insoflaring bormi? Aytinglar, bolam nima 

gunoh  qiluvdi?  –  Yerga  muk  tushdi-da,  namiqqan  taxta  polni  qo`shqo`llab  ojiz 

mushtlay boshladi.  

– Nega? Nega? Nega-a-a!!! (66-b)  

Yozuvchi faqat olmoshlardan tuzilgan gaplarni ham qo’llaydi: 

Qiziq, nega soqol-mo`ylovi muncha dag`al? Nega oqargan? Yo xudo! O`g`li 

o`zidan qarib ketibdimi? 

 – Bolam! Nima qildi? Nima bo`ldi senga? (65-b) 

 

Sifat: 

Ma’lumki,  sifatlar  biror  predmetning  belgisini  bildirish  uchun  qo’llanadi. 

Ammo ba’zi predmetlarning o’zida bevosita rang-tus anglashilib turadi: 

Sut, qor kabi. 

Shunga  qaramay,  bunday  so’zlar  oldidan  ham  rang-tus  bildiruvchi  sifatlar 

qo’llanishi  mumkin.  Bu  holatda  sifatlar  rangning  yanada  kuchliligini  ifodalash 

uchun  qo’llanadi.  Badiiy  asarlarda  sifatlarning  bu  kabi  qo’llanishi  uslubiy  talab 

bilan bo’lib, ma’no kuchaytirish, mazmunni bo’rttirish uchun foydalaniladi: 

Shunda  qor  gupillab  yog’ib  turgan  mudhish  kecha,  onamning