Mavzu: O‘smirlik davrida ijodiy qobiliyat rivojlanishining psixologik hususiyatlari. Kirish. Asosiy qism

l. O‘smirlik davrining psixologik xususiyatlari tavsifi
O‘smirlik insonni balogatga etish davri bulib, uziga xos xususiyati bilan kamolotning boshka pogonalaridan keskin fark kiladi. O‘smirda ruy beradigan biologik uzgarishlar natijasida uning psixik dunyosida tub burilish nuktasi vujudga keladi. Balogat davriga 11-15 yoshli kizlar va ugil bolalar kiradilar. Kamolotning mazkur pallasida jismoniy usish va jinsiy etilish amalga oshadi.
O‘smirlik yoshida fakat jismoniy tarakiyot yuzaga kelmay, balki bolaning shaxsi xam sezilarli rivojlanadi. Bola shaxsining rivojlanishi tevarak-atrofdagi vokelikning ta’siri ortida maktabdagi, ta’lim tarbiya jarayonining ta’sirida, jamoa va tarbiyachilarning goyaviy raxbarligi ostida amalga oshadi.[12.34b]
O‘smirlik yoshi xatti-xarakatlarida suyana boshlaydigan dunyokarashlarning, ma’naviy e’tikod, prinsip koida, ideallarining, baxolash muloxazalari sistemasining tarkib topishi davridir. Agar kichik maktab yoshidalik davrida u yoki kattalarning, ya’ni ukituvchilar va ota- onalarning bevosita kursatmalari bilan, yoki uzining tasodifiy va impulsiv istaklari ta’siri bilan xarakat kilgan bulsa, endilikda uning uchun uz xatti-xarakatlarining prinsipi, uzining karashlari va e’tikodlari asosiy axamiyat kasb etadi. Ukituvchi va tarbiyachi shuni nazarda tutishi lozimki, xuddi ana shu yoshda axlokiy ong tarakkiyotiga zamin kuyiladi.
O‘smirlik yoshida, ya’ni odam shaxs sifatida tarkib topayotgan bir paytda uzini kattalardek xis kilishi, kattalarning irodalarga karshi tura olishini anglash muximdir.
O‘smirlarni xali tula katta deb xisoblab bulmaydi. CHunki ularning shaxsiy xususiyatlarida bolalikni kuzatish mumkin. Bu ularning fikrlarida berayotgan baxolarida, xayotga va uz kelajaklari munosabatlarida kuzga tashlanadi. Kupchilik o‘smirlar maktabni tugatish vaktiga kelib xam kasb tanlashga nisbatan ma’suliyatsiz yondoshadilar. Bu davr o‘smirning axlokan uz-uzini anglashi shuningdek, axlokning yangi boskichiga utishi bilan xarakterlanadi. Intellekti yaxshi rivojlangan o‘smirlar kattalarni tashvishga solayotgan masala muammolarini tushina oladilar va ularni muxokama eta oladilar. O‘smirlar juda kup muammoli savollarga javob uylaydilar. Ularning dikkatini kuprok axlokiy masalalar tortadi. Bugungi o‘smirlarga xayotga nisbatan xushyor, akliy - amaliy karash, erkinlik va mustakillik xos. Ulart xakkoniy bulish tushunchasiga xam real tarzda yondoshmokdalar. O‘smirlarda axlokiy dunyokarash bilan bir katorda ijtimoiy, siyosiy, iktisodiy, ilmiy, madaniy, diniy va boshka soxalar buyicha ma’lum bir karashlar vujudga keladi. Juda kup yillardan beri o‘smirlarni yaxshilik va yomonlik, xakikat va nokonuniylik, axlokiylik va axloksizlik masalalari tashvishlantirib keladi. Xrzirgi davr o‘smirlari xar bir narsaga ishonuvchan yoki salbiy munosabat xos bulmay, balki xayotga real, akliy, amaliy karaydigan, kuprok erkin va mustakil bulishga intiluvi yoshlaridir.
O‘smirlar ongli ravishda egallangan axlok normalari asosida uz xatti-xarakatlarini yulga solishiga intiladilar. Bu esa, avvalo o‘smiring uzini anglashining usishida namoyon buladi. Uzini anglash murakkab psixologik struktura bulib, kuyidagilarni uz ichiga oladi:[12.43b]
Birinchidan, bolada tashki olamdagi predmet ta’siridan paydo bulgan sezgilari uz tanasi bilan fark kila boshlaganda vujudga keladi.
Ikkinchidan, uzining shaxsiy «Men»ligini aktiv faoliyati asosida anglashi.
Uchinchidan, uzining psixik xususiyati va xislatlarini anglashi.
Turtinchidan, ijtimoiy, axlokiy uz-uziga baxo berishning ma’lum sistemasini anglashi. Mana shu elementlarni barchasi bir-biri bilan funksional va genetik boglangandir. Lekin bularni xammasi sizga ma’lumki, bir vaktning uzida shakllanmaydi. Bolaning «men»ligini anglashi taxminan 3 yoshda paydo buladi, bunda bola shaxsiy olmoshni ishlata boshlaydi. Masalan: men, meniki, mendan va x.o. uzining psixik sifatlarini anglash va uz-uziga baxo berish o‘smirlik yoshida, borgan sari kuprok axamiyat kasb eta boshlaydi.
O‘smirlar xar joyda uzini kursatish xususiyatiga ega bulgan vaktidayok, uzlarining shaxsiy xususiyatlarini kuzata boshlaydilar. YA’ni uzlarining tashki kiyofalariga tankidiy karay boshlaydilar: buyining pastligi yoki aksinchasi semizlik, xusun, yuzdagi xusunbuzarlar yigit va kizlarni bezovtalantiradi, ular iztirob chekadilar. Kech etiladigan ugil va kizlar yashirin kechinmalar kechiradilar.
O‘smirlikda uz shaxsiy xislatlariga baxo berish kuchayadi. O‘smir borgan sari uz kimmatini, nimalarni kilishga arzishi va nimalarga kodir ekanligini benixoya bilgisi keladi. Uziga baxo berish ikki usulda buladi. 1. Kishi uzi kulga kiritgan yutuklari natijasi bilan baxolaydi. Masalan: Bola kiyin vaziyatda uzini yukotmaydi yoki yosh bolani yongindan kutkazdi - "men kurkok emasman" deydi. Ma’lum kiyin topshirikni bajardi. «Men kobiliyatliman» - deydi.

2. 
   Ijtimoiy takkoslash, ya’ni uzi xakidagi boshka ishlarni fikrlarni solishtirishdan iboratdir. Masalan: ukuvchilar tomonidan "mardlik" deb ma’kullangan xatti-xarakatni ukituvchi "kalbaki urtokdik" deb aytadi. Bunda bolalar uz xatti -xarakatlari tugsida uylab, bosh kotira boshlaydilar. SHaxsiy "men" obrazi, juda murakkabdir. Xatto kattalarning uzini anglashi karama karshiliklardan xoli emas. O‘smirlarda yanada kuchlirok buladi. Ba’zi o‘smirlar uzini kuzatish uchun kundalik daftarlar tutadi. Bu xolat kizlarda ertarok va kuprok uchraydi. Bu xolat shunchaki usishni bildirib kolmasdan, balki shaxsda moxiyat jixatidan tubdan boshkacha tarzda uz shaxsiyatining ma’naviy -ruxiy fazilatlarini, ijtimoiy turmush tarzi maksad va vazifalarini anglash, ularni okilona baxolash zaruratini aks ettiradi. Undagi uz -uzini anglash turmush, yashash, ukish, mexnat va sport faoliyatlari takozosi bilan namoyon buladi.
   

Ukuv muassasa mikromuxitidagi odatlanmagan vaziyat, shaxslararo munosabatlar va muamala kulamining kengayishi uziga xos tipologik akliy, axlokiy, irodaviy, xissiy xususiyatlarini okilona baxolash, kuyilayotgan talablarga javob berish tarikasida yondashish uz-uzini anglashni jadallashtiradi. O‘smir ukuvchilarining uz-uzini anglashga alokador uziga xos xususiyatlari mavjud, ular, dastavval uzlarining kuchli va zaif jixatlarini, yutuk va kamchiliklarini anikrok baxolash imkoniyatiga ega buladilar. O‘smir ukuvchining o‘smirlik davridagi boladan uzgacharok yana bir xususiyati - bu murakkab shaxslararo munosabatlarda aks etuvchi burch, vijdon xissini anglash, uz kadr-kimmatini e’zozlash, sezish va faxmlashga kuprok moyilligidir. O‘smir ukuvchida uz-uzini anglash negizida uz-uzini tarbiyalash istagi tugiladi. Natijada unda uz-uzini tarbiyalash vositalarini saralash, ularni kundalik turmushga tadbik kilib kurish extiyoji vujudga keladi. Lekin uz-uzini tarbiyalash jarayoni o‘smir ukuvchisi ruxiyatidagi mavjud nuksonlarga barxam berish, ijobiy xislatlarni shakllantirish bilan kifoyalanib kolmasdan, balki voyaga etgan kishilarga xos kup kirrali, umumlashgan idealga mos ravishda tarkib toptirishga yunaltirilgan buladi. Ukuvchilar uzida shaxsning eng kimmatli fazilatlarini, ukuv va mexnat malakalarini ongli, rejali, tartibli, izchil va muntazam ravishda egallab borishga, shaxsning muayyan bir fazilatlari va xislatlarini xosil kilishga xarakat kiladilar; uz-uzini tarbiyalash muammolarini, yaxlit ma’naviy-ruxiy kiyofani shakllantirishga intiladilar.
O‘smir ukuvchilarning uz-uzini tarbiyalash jarayoni ukuv muassasa jamoat tashkilotlari, pedagoglar jamoasining tarbiyaviy tasiri doirasida bulmogi shart. Toki uz-uzini tarbiyalashning takomillashtirish jamoada munosib urin egallashga, ijtimoiy burchni anglash, foydali mexnatga jalb etish ishiga xizmat kilsin. Uz-uzini tarbiyalash tugri izga solib yuborish uchun uygun birlikni tashkil etgan tarbiyaviy chora-tadbirlar majmuasi tarzida tasir utkazish jamoa majburiyati, uzaro yordam va nazorat kilish, uzaro baxolash va tankid kilish kabilar maksadga muvofikdir. Ijtimoiy turmushda uchraydigan ba’zi bir yaramas yurish-turish kurinishlariga, illatlariga, sarkitlariga kakshatkich zarba berish, ularning tasiridan yigit va kizlarning asrash, yot tashvikot moxiyatiga karshi kurash olib borish pedagoglar jamoasining bosh vazifasidir.
O‘smirlarda balogatga etganlik tuygusi takomillashib borib, uz- uzini karor toptirish, uz ma’naviy kiyofasini ifodalash tuygusiga usib utadi. Bu narsa ularning aloxida shaxs ekanligini tan olishga intilishida uz ifodasini topadi. Buning uchun ayrim yoshlar turli modalarga mayl kuyish, murakkab tasviriy sanoatga, musikaga, kasb-xunarga, tabiatga maftunkor kizikishlarini namoyish kilishga xarakat kiladilar. Ukuv va mexnat jamoalari tasirida matonat, jasurlik, sabr-tokat, kamtarlik, intizomlilik, xalollik kabi insoniy fazilatlar takomillashadi, xudbinlik, lokaydlik, munofikdik, laganbardorlik, dangasalik, kurkoklik, gayirlik singari illatlarning barxam topishi tezlashadi.[12.54b]
O‘smirlar shaxsining shakllanishi jarayonida jamoat tashkilotlarini roli aloxida axamiyat kasb etadi. Ularda faollik, tashabuskorlik, mustakillik, kat’iyatlik, mas’uliyatlik, uz xarakatlarini tankidiy baxolash singari fazilatlari barkaror xususiyat kasb etib boradi. O‘smir yigit va kizlarning jamoatchilikda faol ishtirok etishi orkali muayyan tashkilotchilik kobiliyati namoyon buladi. Uzining kimligi, kandayligi, kobiliyatlari, uzini nimaga xurmat kilishini anikdashga intiladirlar. Dust va dushmanlari kimligi, uz istaklari, uzini va tevarak- atrofni, olamni yaxshi bilishi uchun nima kilish kerakligini anglashga xarakat kiladi.
Ma’lumki o‘smirlarning xamma savollari anglangan bulmaydi. Ba’zan o‘smirlar uzlaridan xech kanoatlanmaydigan, uz oldilariga xaddan tashkari kup vazifalar kuyadigan, lekin uning uddasidan chika olmaydigan buladi. Mana bulardan kurinib turibdiki, o‘smirlar uz-uzini analiz kilish teranligi va yuksak talablarni bajarish kerakligini uzida aks ettira boradi. Bu esa o‘smirlarning kelgusi yutuklari shartlaridan biridir. Uz-uzini xurmatlash va uning xususiyatlari kuyidagilardan iborat: demak, yukorida kursatib utilganidek, shaxsning erta o‘smirlikdagi eng muxim xislatlaridan biri uz-uzini xurmatlash, uz- uziga baxo berish xamda uzini shaxs deb tan olish yoki olmaslik darajasidir. O‘smirlar uzlarida shaxsning muayyan kompleks sifatlarini xosil kilishga intiladilar.
Uz-uzini tarbiyalash masalalarida bir butun ma’naviy psixologik kiyofani shakllantirish masalasi kiziktiradi. Bunda shaxs ideali va namunaning mavjudligi katta axamiyatga ega. Masalan: Ugil bolalar - kaxramonlik, yaxshi ota, ukituvchi, vrach yoki badiiy asar xamda kinofilmdagi obrazlarni uzlariga ideal deb bilsalar, kizlarimiz mexnatkash ayol, jozibali jamoat arbobi, nazokatli uy bekasi yoki ilmiy xodim va x k. Uzaro munosabat va emotsional xayot uz mavkeini belgilashning murakkab muammolarini o‘smirning uzi xal kila olmaydi. Bu masalani o‘smirning ota-onasi, uz tengkurlari, ukituvchilar ishtirokida ularning kullab-kuvvatlashda xal kila oladi.
Xrzirgi zamon psixologiyasida shu narsa kuzga tashlandi. Kupchilik o‘smirlar bush vaktlarni bironta joyda utkazishni afzal kuradilar. Ayniksa shaxar bolalari bush vaktlarini maktab va uydan tashkari joylarda utkazishni afzal kuradilar. Kishlok bolalari bush vaktlarini madaniy dam olishga karatadi. Ammo shaxar bolalari bush vaktlarini kuprok kattalar bilan emas, balki uz tengkurlari bilan utkazishni afzal kuradilar. Masalan: ayrim o‘smirlar ota-onalari salgina extiyojsizlik kiladimi xafa bulib, kovogini osadilar, yuz ugirib utiradilar, gap kaytaradilar. Natijada ota-ona urtasiga sovukchilik tushadi. Munosabatlar bular urtasida murakkablashadi. Uydan chikib ketadilar. Lekin siyosiy karashlar, dunyokarashlar, kasb tanlash ancha chukur muammolarga kelganimizda shuni aytish mumkinki, ota-onalar obrusi odatdagidek bolalarga uz tengkurlariga nisbatan kuprok tasir etadi. Katta yoshdagi bolalar xayoti murakkablasha boradi. Bunda birinchidan uyushgan maktab jamoalari, ikkinchidan maktabdan tashkari jamoalar, sport jamiyati klublar, tugaraklar, uchinchidan formal bulmagan stixiyali guruxlar. Bular shaxslararo aloka kilish jarayonida vujudga keladi.
Ma’lumki o‘smirlarning xamma savollari anglangan bulmaydi. Ba’zan o‘smirlar uzlaridan xech kanoatlanmaydigan, uz oldilariga xaddan tashkari kup vazifalar kuyadigan, lekin uning uddasidan chika olmaydigan buladi. O‘smirlar uz-uzini analiz kilish teranligi va yuksak talablarni bajarish kerakligini uzida aks ettira boradi. Bu esa o‘smirlarning kelgusi yutuklari shartlaridan biridir.[12.65b]
O‘smirlikdagi eng muxim xislatlaridan biri uz-uzini xurmat kilishi, uz-uziga baxo berish xamda uzini shaxs deb tan olish yoki olmaslik darajasidir. O‘smirlar uzlarida shaxsning muayyan kompleks sifatlarini xosil kilishga. intiladilar. Uz-uzini tarbiyalash masalalarida bir butun ma’naviy psixologik kiyofani shakllantirish masalasi kiziktiradi. Bunda shaxs ideali va namunaning mavjudligi katta axamiyatga ega.
Uzini anglash extiyoji xayot extiyojlaridan va amaliy faoliyatlaridan kelib chikadi. Uzini anglash kattalarning, jamoaning usib borayotgan extiyojlari bilan belgilanadi. Ijtimoiy xayot va jmaoaga bulgan kizikishning rivojlanishi munosabati bilan o‘smirlarda uz imkoniyatlariga baxo berish, jamoada uz urnini aniklash, xatti- xarakatlari va uz shaxsining kanday xususiyatlari uning oldiga kuyiladigan talablarga yuksak darajada javob berishga yordam berishi yoki xalakit berishini anglash extiyoji paydo buladi. O‘smirlarda uzini anglashning rivojlanishi ularning uz xatti-xarakatlarini anglashlaridan boshlanadi. Dastlabki paytlarda o‘smirlarning uzini anglashi asosida uning xakida boshka odamlarning, kattalarning (ukituvchilar, ota- onalarning), jamoaning va urtoklarining muloxazalari yotadi. Kichik yoshdagi o‘smir uziga guyo atrofdagi odamlarning kuzi bilan karaydi. YOsh ulgayishi bilan uz shaxsini mustakil taxlil kilish va baxolash tendensiyasi boshlanadi. Nixoyat shaxsning kup tomonlama munosabatlarini ifodalovchi murakkab sintetik sifatlar ( burch xissi, kadr-kiymat, va vijdon xissi, prinsipiallik)anglanadi. SHaxsni tobora kengayib boradigan sifatlarini anglashdagi bunday izchillik ma’lum va uni osongina tushuntib berish mumkin.
O‘smirlik darida, asosan, bilish jarayonlari yukori darajada rivojlanadi. Bu yullarda o‘smirlarga xayot davomida kerak buladigan asosiy shaxsiy va tadbirkorlik xususiyatlari ochik kurina boshlaydi. Xotira, mexnaik xotira darajasidan mantikiy xotira darajasiga kutariladi. Nutk rivojlangan, xilma-xil va boy tafakkur esa uzining barcha kurinishlari: xarakatli, obrazli, mantikiy darajasida rivojlanadi, o‘smirlarni endi turli amaliyot va faoliyatlarga urgatish mumkin. SHuningdek, bu davrda umumiy va maxsus layokatlar shakllanadi va rivojlanadi.
O‘smirlik davriga juda kup ziddiyatlar va karama-karshiliklar xos. Maktab dsturi va boshka ishlar bilan boglik turli masalalarni echishda kuzga tashlanadigan o‘smirlarning intellektual rivojlanganligi kattalarni ular bilan birga jiddiy muammolar buyicha fikrlashga undaydi, o‘smirlarning uzlari xam bunga xarakat kiladilar. Boshka tomondan esa ayniksa, kelajak kasb, xulk-atvor etikasi, uz majburiyatlarga mas’ullik kabi muammolar muxokamasida infantillikni (yosh bolalarga xos jismoniy va psixologik xolat) kuzatish mumkin.
5-6 sinf ukuvchilariga sinfdagi uzi egallagan mavkeiga katta e’tibor berish xususiyati xos. Ayniksa, 6 sinfdan boshlab, ukuvchilar uz tashki kurinishlariga, shuningdek karama-karshi jinsdagi bolalar va ular bilan uzaro munosabatlariga e’tibor bera boshlaydilar.
7-sinf ukuvchilari esa uz layokatlarini rivojlantirishga xos kdzikdsh yuzaga keladi. 8-sinf ukuvchilari esa mustakillik, uzga xoslik, dustlik va urtoklik bilan boglik buladigan shaxsiy xislatlarni yukori baxolashadi. O‘smirlarning ana shu ketma-ket yuzaga keladigan kizikishlariga asoslangan xolda faol ravishda irodaviy ishbilarmonlik va boshka foydali sifatlarni rivojlantirish mumkin.
O‘smirlik davrida ukuv fanlarini turli ukuvchilar ukituvchilar ukitish munosabati yuzaga keladi. Kattalar shaxsi va faoliyatini baxolashning yangi mezonlari xam ularda shakllana boshlaydi. O‘smirlik asosan, bilimli, talabchan, xakkoniy, ukuv materialini kizikarli va tushunarli yul bilan etkaza oladigan ukituvchilarni ajratmaydigan, ukituvchilarni kuprok xurmat kiladilar va yaxshi kuradilar. Ular ukituvchi bilan munosabatlariga xam katta e’tibor beradilar.
10-15 yoshli bolalarning faoliyat motivlari xam uzgarishlari amalga oshadi. Ilk o‘smirlik davrida kupchilik o‘smirlar uzlariga salbiy shaxsiy xarakteristika beradilar. Katta bulgan sari o‘smirning uz-uziga bergan baxosi differensial xarakterda(xulk-atvoriga, ijtimoiy vaziyatlarda uzini tutishga va ayrim xatti-xarakatlariga) namoyon bula boshlaydi.
2.Ijodiy kobiliyat muammosining jaxon psixologlari tomonidan urganilishi
Kobiliyatlar deb shunday psixik sifatlarga aytiladiki, kishi ular yordamida bilimlarni, kunikma va malakalarni nisbatan osonlik bilan egallab oladi va biror faoliyat bilan muvaffakiyatli shugullanadi. Kobiliyatlar fakat faoliyatda namoyon buladi. Idrok etish paytida, masalan, ranglarning tovlanishidagi nozik farklar, predmetlarning anik kurinishi, proporsional nisbatlarini tushunish (rassomlar ishida), absolyut eshitish (musika bilan shugullanishda), kuzatuvchanlik (juda kup faoliyat turlarida) va xokazolar ayon buladi. Ayrim kobiliyatlar xotiraning yaxshi ishlashi bilan boglikdir (masalan, materialini tez va mutsaxkam uzlashtirib oladi, uni oson va anik takrorlash kobiliyati). Kishining fikrlash faoliyati (materialni tushunish, murakkab masalalarni xal kilish, fikrining chukurligi, tankidiylik, muloxazakorlikda ) kobiliyatlar yakkol namoyon buladi.
Ijodiy kobiliyatlar muammosi psixologiya fanida kizikarli va ma’lum darajada tadkik kilingan muammolardan biridir. Bu muammo yuzasidan kadimdan to shu kunga kadar izlanishlar olib borganlar. Insonning imkoniyatlarini urganishga SHark mutafakkirlari (Farobiy, Beruniy, Abu Ali ibn Sino), Rossiya psixologlari (B.M.Teplov, B.G.Ananev, N.V.Kuzmina, S.L.Rubinshteyn, A.G.Kovalev, V.N.Myasishev), Garb olimlari (A.Bine, T.Simon, F.Galton, V.SHtern, U.Ollport, K.Rodjers) kabilar katta xissa kushganlar. Ushbu muammo ustida Uzbekiston psixolog olimlari (E.Goziev, R.Gaynutdinov, M.G.Davletshin, B.RDodirov, V.A.Tokareva va boshkalar) xam izlanish olib borganlar.[13.43b]
Endi zamonaviy psixologiyada ijodiy kobiliyatlarning urganish usullarini kurib chikamiz. Psixologik adabiyotlarda maxsus kolbiliyatlarni rivojlantirishga doir kuplab tajribaviy ishlar kilingan. Ularga xos bir necha ishlarda tuxtaymiz.
Qobiliyatning usishida mayyan faoliyatga kizikish va muxabbat kuyish bilan bir katorda, kishi uz utsida ishlashi, uning mexnat faoliyati xamda bilimlari, kunikma va malakalarini ijodiy ravishda - kullana olishi xam katta axamiyatga egadir.
Ayrim kishilar bolalik va ukuvchilik choglarida, ular uchun kulay sharoit bulishiga karamay, xech kanday uz zexni va kobiliyatlarini kursata olmaganliklari ma’lumdir. Bunday kishilar keyinchalik sabot va chidam bilan uz utslarida mutsakil ishlashlari natijasida uzlarining zur kobiliyatga ega ekanliklarini kursatganlar.
Kup vaktlardan beri shu narsa ma’lumki kobiliyat bilan uzlashtirish xamma vakt xam bir xil bulavermaydi. Masalan, Gogol Nejinskiy gimnaziyasida ukiyotganida adabiyotdan «3», inshodan esa «2» baxo olar edi. Mendeleev gimnaziyada «urta xol» ukuvchilardan biri bulib xisoblanishiga karamasdan, keyinrok borib genial olim bulib etishdi. A’lochi bulib ukiganlardan kupchiligining oddiy xizmatchi bulib kolganligi xam sir emas.
Moskva matematika maktabiga asos solgan, xozirgi zamon matematikasida yangi okim yaratgan atokli olim, akademik Luzin maktabda ukigan davrlarida matematika fanidan «2» baxoga ukir edi, uyda matematikadan yordamchi ukituvchi bilan tayyorlanar edi. Usha ukituvchining suziga karaganda, Luzin fanga tamoman layokatsiz edi.
Tanikli kinorejissyor S.M. Eyzenshteyn maktabda ukigan vaktida rasm darsidan fakat «3» baxo olib ukir edi. Lekin keyinchalik u uz ustida tinimsiz ishlashi natijasida kinematografiya san’ati soxasida talantini kursatdi.
Mashxur kishilar xayotini olib karasak, ular ijodiyotida eng muxim urinni ishgol kilgan narsa ularning tinimsiz ishlash kobiliyatiga ega bulganliklari, belgilangan maksad yulida oylab, yillab, un yillab ishlay bilishlari va charchamay unga erishish yullarini izlashlari bulgandir.[13.54b]
Ma’lumki, maktabdagi ukuvchilar orasida darslardan ulgurmaydigan bolalar xam uchraydi. Bunday ukuvchilarning darslardan ulgurmasdan orkada kolish sababini sinchiklab tekshirish shuni kursatadiki, ularda ukishga moyillik bulmaydi yoki ular dars tayyorlash yullarini bilmaydilar. Tajriba shuni kursatadiki, ularda ukishga bulgan kizikish va itsak tugdirish, shuningdek, ularda dars tayyorlash malakasini xosil kilish ularning darsdan ulgurib borishlariga imkoniyat beradi. SHuning uchun ta’lim-tarbiya jarayonida xar bir pedagog ukuvchilarga muayyan fanlardan bilimlar berish, malaka xosil kilish, ularning xis va irodasiga ta’sir etish bilan bir katorda, ularning xar birini jamiyatning munosib kuruvchilari bulib etishishlari uchun tinmay uz ustilarida ishlash lozim ekanligini ular ongiga singdirish kerak.Ukuvchilarning kelajak mexnat faoliyatlaridagi muvaffakiyatlari fakat ularning maktabda oladigan bilim va malakalariga boglik bulmay, balki, asosan, uzlarining bundan keyingi uz ustilarida tinimsiz ishlashlari orkali yangi bilimlar xosil kilib borishlariga boglik ekanligini ularga tushuntirish orkali biz ijodiy kobiliyatlarni rivojlatirishga ega bulamiz.
Ijodiy kobiliyatlar bilimlar, kunikmalarda emas, balki ularni egallagan dinamikasida ya’ni bilim, kunikmalar kanday sharoitda tez, chukur va oson egallanishida namoyon buladi. Bu tushunchadan bugungi kunda xam foydalaniladi. Va nixoyat, yana bir tushunchani kurib chikamiz. “Ijodiy kobiliyat - bu bilim kunikma va malakalarni namoyon bulishi emas, balki ularni tez uzlashtirilishi va un amaliyotda samarali kullanilishidir” Ushbu tushunchada ijodiy kobiliyatlar bilim, kunikma va malakalarga tenglashtirilmay, ularga nisbatan insonning munosabati, bilim, malaka va kunikmalarni uzlashtirish engilligi, tezligi va chukurligi, xamda ularni ma’lum bir faoliyatini engil uzlashtirishda va shu faoliyatning muvaffakiyatli bajarishda namoyon buladi.
SHunday kilib, karama-karshiliklarni engish xamda xakikatni izlash okibatida olimlar kuyidagi xulosaga keldilar, “Ijodiy kobiliyatlar - shaxsning individual psixologik xususiyati bulib, unga bilimlar, kunikmalar va malakalarni uzlashtirilishining tulikligi, engilligi, chukurligi, xamda turli faoliyatni uzlashtirish va uni muvaffakiyatli bajarishga boglik” bu tushunchani psixologiyaga yirik Rossiya olimi B.M.Teplov (1896-1965) kiritgan bulib, u bugungi kunda keng tarkalgandir.
YUkorida aytib ktilgandek B.M.Teplov kobiliyatlarinng umumiy nazariyasini ishlab chikishiga uz xissasini ko’shgan B.M.Teplovning fikricha “Kobiliyatlar” tushunchasi uz ichiga uch goyani kamrab oldi: “birinchidan, kobiliyatlar deganda bir odamni boshkasidan ajratib turadigan individual psixologik xususiyatlar tushuniladi.
Ikkinchidan kobiliyat deganda xar kanday individual psixologik xususiyatni emas biror bir faoliyatni muvaffakiyatli bajarilishini ta’minlovchi xususiyat tushuniladi.[13.65b]
Uchinchidan, “Kobiliyatlar” odamning bilimlari, kunikmlari va malakalariga tenglashtirimasligi lozim”.
B.M.Teplovning fikricha kobiliyatlar doimiy rivojlanishdagina mavjud bulishi mumkin. Rivojlanmagan, amaliyotda kullanilmaydigan kobiliyat vakt utishi bilan yukoladi.

• 
  Axborot texnologiyalari asrida va ayniksa, talabalar misolida
  
• 
  Ukuvchilarning ijodkorlik kobiliyatini baxolashning iktisodiy samarali usuli - kompyuterdan foydalanish metodikasi.
  

IQ muammolarini tadkik etishda kuplab ilmiy yondashuvlar mavjud. Ularning natijalarini umumlashtirib, kreativ psixologiya va u bilan boglik intellektual kobiliyatlar xakida kuyidagicha xulosa kilishimiz mumkin:
Intellektual “Odaryonnost(iktidorli)” shaxsning ijodiy faolligining shartlaridan biri bulib, ijodiy faoliyatni faollashtirishda motivlashtirish asosiy urin tutadi.
E.Torrens nazariyasi buyicha IQ intellektga boglik bulmagan faktordir, ya’ni “intellekt busagasida” bu faktor kuyidagicha takkoslanadi: agar IQ 115-120 dan past bulsa intellekt va kreativlik yagona faktorni tashkil etadi, aksincha IQ 115-120 dan yukori bulsa, IQ intellektga boglik bulmagan kattalik bulib koladi, bundan kelib chikadiki pats intellektli kreativlik bulmaydi, lekin pats kreativli intellektuallar mavjud.
YUkoridagi fikrlarga kura shaxsning ijodkorlik xusuiyatini kuyidagi mezonlar orkali tavsiflash mumkin:

• 
  Ijodiy muammoni kurish va anglash. Idrok etish. Dikkatlilik va e’tiborlilik.
  
• 
  Muammoning asosiy kirrasi va alokalarini anglash, kura bilish. Fikrlashning serkirraligi.
  
• 
  An’anaviy karashlardan voz kechish va yangicha fikrni olga surish (G ibkiy mыshleniya).
  
• 
  Masalalarni echishda bir koliplilik va guruxning fikrlaridan chetlashishga xarakat kilish. Real fikrlash.
  
• 
  Kuplab goya va alokalarni kayta guruxlash kobiliyati. Kup variantli fikrlash.
  
• 
  Ijodkorlik talab kiluvchi muammoni tizimlashtirilgan xolda anik, ravshan taxlil etish kobiliyati.
  
• 
  IQ talab etuvchi muammolarni sun’iy, absrakt tizimlashtirish kobiliyati. (Abstraktnoe mыshleniya)
  
• 
  Goyaning bir butunligi va uning strukturasini xis etish kobiliyati.
  
• 
  Barcha yangi va gayrioddiy xolatlarni kabul kila olish kobiliyati.
  
• 
  Noanik xolatlarda konstruktiv faollik kobiliyati
  

Ushbu aytib utilgan mezonlar o‘smirlarda kay darajada shakllanganligini bilish maksadida boshlangich vaktda test savollari, surovnomalar, anketa savol javoblari utkazish kuzda tutiladi. Utkazilgan test natijalari asosida tajriba va nazorat guruxlari ajratiladi. Test savollari yukorida sanab utilgan mezonlarni uzida mujassamlashtirgan xolda IQ darajasini belgilovchi kuyidagi parametrlarga nisbatan tuzilgan:[13.76b]

• 
  Masala echishga, fizika faniga moyillik darajasi;
  
• 
  Fanga kdzikdsh darajasi
  
• 
  Ijodiy faollik darajasi;
  
• 
  Ijodiy dikkatning serkirraligi va barkarorligi;
  
• 
  Amaliyotga ijodiy kullash;
  
• 
  Tasavvur ravshanligi va anikligi;
  
• 
  Uz-uzini baxolash;
  

Akliy iste’dod testlari mazmun jixatdan ыator savollar va masalalardan tashkil topgandir. Ularni echish muvaffakiyati (sarflangan vaktni xisobga olib) ballar yigindisi bilan xisoblanadi.
Bolalar testlar tuplamini bajarib bulgandan keyin ularning natijalarini standartlashtirilgan yul bilan, ya’ni xar bir sinaluvchi olgan ochkolar mikdorini xisoblash bilan shugullanishadi.
Endi kobiliyatlarning sifat va mikdor xarakteristikasini kurib chikaylik. Kobiliyatlarning sifat xarakteristikasi xakida gapirilganda kishining kaysi faoliyatda ishlayotganligi (konstruktorlik, pedagog, sport, iktisod va xk) kaysi faoliyat turida ishlab uzini topishi, muvaffakiyatga erishish mumkinligi nazarda tutiladi.
Kobiliyatlarning sifat xarakteristikasi uning mikdor xarakteristikasi bilan uzviy boglikdir.
Kobiliyatlarning mikdoriy ulchami uziga xos tarixga ega XIX asrning oxiri XX asr boshlarida D.Kettel, L.Termen, B.Skinnerlar insonni uzi shugullanayotgan faoliyatga yarokligi, uning kobilitlari darajasini anikdash taklifi bilan chikadilar. Buning uchun akliy iste’dod testlaridan foydalanish tavsiya etilgan.
Ammo bu borada L.S.Vigotskiyning tankidiy fikrlari mavjud, zero agar bola berilgan vazifani bajarmasa, uning kobiliyat darajasi aniklanadi deb xisoblash notugri. L.S.Vigotskiy iste’dodni aniklaydigan tadkikotlarni takroran utkazish lozimligini aytadi, avval mustakil, sung kattalar yordamida. Iste’dod darajasi esa avval mustakil, sung kattalar yordami bilan utkazilgan tajribalar natijalarini solishtirish asosidagi fark orkali aniklanadi. Iste’dod darajasini aniklashning ushbu usuli L.S.Vigotskiy tomonidan “bola rivojlanishinng yakin zonasi” deb atalgan. SHaxsning barcha individual psixologik xususiyatlari kabi kobiliyatlar unga kandaydir tabiat tomonidan tugma ravishda, tayyor xolda berilmaydi, balki xayot va faoliyat jarayonida tarkib topadi. Kishi dunyoga xech kanday psixik xususiyatlarsiz, fakat ularni orttirishga karatilgan umumiy imkoniyatlar bilan keladi, xolos.
Xozirgi paytda iste’dod nishonalarini miyaning va sezgi organlarining mikrostrukturasi bilan boglaydigan nazariya eng maxsuldor xisoblanadi. Miya xujayralarini chukur urganish iste’dodli kishining nerv turkumalarini kursatadigan morfologik va funksional xususiyatlarida fark borligini aniklash imkoniyatidadir deb taxmin kilish mumkin. SHuningdek, iste’dod nishonalarini nerv jarayonlarining ayrim differensial xususiyatlari bilan (nerv kuchi, muvozanatlashuvi va xarakatchanligi urtasidagi farklarga karab) va shu bilan oliy nerv faoliyati turlari bilan boglovchi gipoteza xam xakikatga yakinrokdir.
B.M.Teplovning fikricha, muskaviylikni asosiy namoyon kilib turadigan narsa musikani xis kilish, shuningdek musikani emotsional xis kila olishlik muskaviy kobiliyatning asosiy mazmunidir.[13.67b]
B.M.Teplov musikaviylikning tizimini kurib chikadi va kuyidagilarni kiritadi: musikani eshitish xususiyati, musika ritmi va musikiy xotira. Matematik kobiliyatlar ustida V.A.Krutetskiy ishlagan. Jumladan u “Matematik kobiliyatlar psixologiyasi” monografiyasida matematik kobiliyatlar va ularning tizimini keng yoritib bergan.U idrok, tafakkur, xotira, xayolning individual xususiyatlarini aniklab, ularni matematik faoliyatda namoyon bulishini (matematik uzlashtirishda) tadkik kilgan. Matematik materialni uzlashtirishda idrokning axamiyatini aniklagan . V.A.Krutetskiy kobiliyatli ukuvchilarda uziga xos materialni “ichki” analitik-sintetik taxlil kilish, kayta ishlash xususiyati, “joyida” masalani tizimini idrok etib, uni asosiy munosabatlarini ochadilar, deb xisoblaydi. Matematikaga aloxida iste’dodi bulgan ukuvchilar uziga xos “matematik akl” bilan xarakterlanadilar - ular borlikning mantikiy va matematik mazmunini topa oladilar, ulardagi mantikiy va matematik kategoriyani aniklaydilar, kupincha xodisalarni matematik munosabatlar nuktai-nazari orkali kabul kiladilar.
Tasviriy san’atga xos kobiliyatlarni V.I.Kirienko urgangan. Uning “Tasviriy faoliyat kobiliyatlari psixologiyasi” kitobida tasviriy kobiliyatning psixologik taxlili berilgan. Tasviriy faoliyatda idrokning xususiyatlarini urganish jarayonida V.I.Kirienko tasviriy san’atda kobiliyat xodisalarni yaxlit va sintetik kurinishda idrok etishda namoyon bulib, u badiiy asosiy mazmuni ekanlagi xakidagi xulosaga keladi. Tasviriy faoliyatdagi kobiliyatlardan biri proporsiyalarga baxo berishdir. YAna bir tasviriy kobiliyatlarning xarakterli tomoni ranglar munosabatini baxolay olish va perspektiv kiskartirishlarga baxo berishdir. Perspektiv kiskartirishlarga baxo berish - tasviriy san’atning asosiy vazifalaridan biridir va uni tugri xal kilinishi tasviriy san’atdagi kobiliyatlarning asosiy kurinishidir. Badiiy ijodiyot jarayonida kurish tasavvurlari muxim axamiyatga ega. Biror bir materialni olib uni anglanilgan va maksadga yunaltirilgan ijod orkali badiiy obraz yuzaga keladi va predmetning uziga xos xususiyatlari namoyon buladi.
A.G.Kovalev tasviriy faoliyatda asosiy tayanch sifatida - kullar chakkonligi deb xisoblaydi. Bundan tashkari ijodiy kobiliyatlarning namoyon bulishida insonning emotsional kayfiyati muxim axamiyatga egadir.
Tashkilotchilik kobiliyatlarni uzok vakt L.I.Umanskiy urgangan. Muallif tashkilotchilik kobiliyatlarining tizimini yaratadi. Uning fikricha tashkilotchilik kobiliyatiga ega bulgan kishilar kuyidagi xususiyatlarga ega bulishi kerak:[13.77b]
a) shaxsning yunalganligi;
b) uning tayyorgarligi;
v) umumiy xususiyatlar (kirishimlilik, rivojlanishning umumiy darajasi, amaliy akl, kuzatuvchanlik, faollik, tashabbuskorlik, kat’iylik, tashkilotchilik, uz-uzini boshkara olishi);
g) maxsus xususiyatlar tashkilotchilik, psixologik kashfiyotchilik, psixologik takt: emotsional-irodaviy ta’sir etish, talabchanlik, tankidiylik, tashkilotchilik faoliyatiga moillik;
d) shaxsiy individual xususiyatlar.
Biz bolalarni ukitish va tarbiyalashning eng muxim nazariy va amaliy jixatlarini bilishimiz kerak. Buning uchun avvalo, kuyidagi psixologik - pedagogik muammolarni tushunib olmogimiz lozim:

• 
  ukuvchi shaxsining psixologik rivojlanganlik darajasi;
  
• 
  ukuvchi shaxsining shakllanishi va ukuv-mexnat faoliyati mazmuni;
  
• 
  ukuvchi shaxsi tabiatining tavsifnomasi va ijtimoiy-psixologik xususiyatlari.
  

Mazkur muammo buyicha chet ellar xamda Respublikamizda bir kator olimlar ish olib borishgan. Iktidorli bolalar psixologiyasi muammosi buyicha psixologlar D.J.Gilford, P.Torrensa, F.Barrona, K.Teylor, D.J.Kerrol va B.Blum iktidorli bolalar ta’lim xususiyatlari buyicha J.Bryuno, rus psixologlari M.A.Matyushkin, N.B.SHumakova, G.D.CHistyakova,
V.S.YUrkevich. SHuningdek J.Piaje, E.Torndayk, D.J.Uotson, F.Galton, A.Anastazi, A.Bine, T.Simonlar xam bola psixik tarakkiyotida ta’limning mavkeini, ularning akliy xususiyatlarini, dasturli ta’lim, kunikma va malakalarning axamiyatini, mashklarning urnini ilmiy-amaliy asoslab berishda muxum urin egallaydilar. Bu ta’limotlar xozirgi kunda xam uzining axamiyatini saklab kolmokda. Iktidorli bolalar psixologiyasi muammosi, muxim muammolariga doir kator ilmiy-amaliy tadkikotlar pedagog va psixolog olimlar tomonidan olib borilmokda.
Mazkur muammolar xozirgi zamon faning metadologik tamoyillari asosida, yakin va uzok xorijiy mamlakatlarda olib borilayotgan ilmiy tadkikotlarning yutukdari va goyalari xakidagi ma’lumotlarga ega bulgan xolda uzining munosib urnini egallab bormokda. Bu borada M.G.Davletshin ukuvchilarda texnik kizikishlar, kobilyatlarini shakllanishi yoshlar mexnat ta’limi va kasbga yunaltirish, kadrlar tayyorlash samaradorligini oshirish yosh va pedagogik psixologiya, kobilyat psixologiyasi kabi masalalarini keng yoritib borish imkoniyatiga ega buladilar. E.Goziev ta’lim jarayonida ukuvchilar tafakkurini rivojlanishi, ularning akliy tarakkiyoti, ukuv faoliyatini boshkarish, komol inson tarbiyasining psixologik muammolarini, B.R.Kodirov yoshlarning individual xususiyatlari, ularning faoliyatga yunalishlari, layokat va birlamchi kobilyatlarining shakllanishi, iktidorli ukuvchilarning xususiyatlarini, kasb tanlash va boshka katta muammoni ilmiy jixatdan asoslab berdilar.
Uzbekistonlik psixologlar xam psixologiyaning rivojlanishida kupgina ilmiy tadkikot ishlarini olib bordilar. P.I.Ivanov psixologiyaning umumiy masalalari, psixik xodisalarning bolalarda rivojlanishi, ta’lim psixologiyasi soxasida (“Umumiy psixologiya”, “Ta’limning psixologik asoslari”) M.G.Davletshin “Kobilyatlarni rivojlanishi” , “Texnik kdzikdshlar”, “Kizikish va ta’lim”, kabi kuplab ilmiy - uslubiy kullanmalar, M.Voxidov “Bolalar psixologiyasi”, E.Goziev “Tafakkur psixologiyasi”, “Xotira psixologiyasi”, “SHaxs Psixologiyasi”, B.Kodirov “Kobilyat va iktidor” ilmiy tadkikotlari bilan xissa kushdilar.
Iktidorli bolalar uchun ta’lim shakllari AKSHda iktidor diagnostikasi va ukitish uslublarini ishlab chikish buyicha keng tajriba tuplangan, maxsus ukuv dasturlari ishlab chikilgan, ular bilan ta’lim - tarbiya olib boradigan ukituvchilar maxsus tayyorgarlikdan utishadi. Bu faoliyatda ta’lim vazirligi, fan, universitetlar, kollejlar, maxalliy xokimiyat vakillari keng jalb etiladi. Avstriyada xar bir okrugda iktidorli bolalar uchun maxsus dasturlar ishlab chikilgan. Maktab va maktabdan tashkari tadbirlar tashkil etilgan. Maxsus konkurslar, viktorinalar, olimpiadalar tez-tez utkazilib turiladi. Iktidorli bolalar bilan ishlovchi ukituvchilar tayyorlashga e’tibor karatiladi. Buyuk Britaniya konunchiligida iktidorli bolalar kategoriyalari kayd etilmagan, lekin oddiy sinflarda iktidorli ukuvchilarni kullab kuvvatlash ishlari faol olib boriladi. Xar bir maktab iktidorli ukuvchilarini rivojlanishiga maxsus yordam fondi ajratadi.
Belgiya, Gretsiya, Irlandiya, Italiya, Portugaliya, Fransiya, SHvetsiya, Daniya, Norvegiyada iktidorli bolalar universitetlar koshidagi maxsus maktablar kurinishida ochilgan, G ermaniyada yozgi “Nemis maktab akademiyasi” lageri iktidorli bolalarni kobiliyatlarini rivojlantirish, tengdoshlari bilan uzaro munosabatlarini tugri tulga kuyish maksadida ochiladi. Xitoy, Koreya, Tayland va Singapurda iktidorli bolalar uchun maxsus ta’lim kuzda tutilmagan, lekin xar bir universitet koshida murakkablashgan dastur asosida ukitiladigan maktablar mavjud. Iktidorli ukuvchilar bilan ishlashda xar bir maktab koshida ukuvchilar iktidorini rivojlantirishga karatilgan tugarak ochilgan.[14.34b]
YOsh olimlar guruxi tomonidan (D.J.Gilford, P.Torrens, F.Barron, K.Teylor) - iktidor muammosini individual farklarni urganish buyicha psixologiyada nazariy va amaliy tadkikotlar olib borib, ular bilan olib boriladigan ta’lim dasturlari va rejalar ishlab chikdilar. Utgan asrning 70-yillariga borib individual farklar psixologiyasi psixologiya fanining aloxida tarmogiga aylandi. Utkazilgan tadkikotlar oz muddatlarda amaliyotga tadbik etila boshladi. Psixologiyada yangi tarmok iktidorli, lekin ukishda uzlashtira olmayotgan bolalarni urganishda, ulardagi iktidorni rivojlanishini tusib kuyuvchi omillarning bolalarda urganish va iktidorli bolalarga yordam berish metodlari ishlab chikila boshladi. D.J.Gilford, P.Torrens, F.Barron, K.Teylor iktidor muammosini individual farklarni urganish buyicha psixologiyada nazariy va amaliy tadkikotlar olib borib, ular bilan olib borilayotgan ta’lim dasturlari va rejalar ishlab chikdilar.
D.J.Gilford tadkikotlari shuni kursatadiki, iktidorli bolalar uzlarining iktidorini tengdoshlaridan yashirishga, buning natijasida ularda ogir kechuvchi depressiya xolati kelib chikishi kuzatilgan. Ta’limda differensial yondashuvining tadbik etilmaganligi natijasida, urtacha ukuvchiga nisbatan olingan talablar natijasida, ularga nisbatan boshka tengdoshlari tomonidan salbiy munosabatlarni shakllanishi sabab 80- yillarning boshlarida iktidorli bolalarning iktidor va xususiyatlarini urganish, rivojlantirish va kelajakdagi imkoniyatlarini taxmin kilish maksadida yirik xalkaro loyixa ishlab chikilgan. AKЩda iktidorli bolalarni liderlik sifatlarini tarbiyalash maxsus ukuv kurslari tashkil etilgan.
Ma’lumki, turli kishilarni bir xil sharoitlarga va vaziyatlarga kuyilganda ular turli muvaffakiyatlarga erishadilar. Bunday paytlarda “ijodiy kobiliyatlar” tushunchasiga suyanamiz va muvaffakiyat asosini ijodiy kobiliyat deb tushunamiz. Bu tushunchadan ba’zi odamlarni yangilikni boshkalardan kura tezrok va yaxshirok uzlashtirganlarida xam foydalanamiz.
Kobiliyat masalasidagi markaziy muammo uning irsiyligi, tugmaligidir. Platon inson kobiliyatlari tugma ekanligini aytgan va inson bilgan barcha narsa uning ideal bilimlar dunyosida bulgan paytidan xotiralar bulib xisoblanadi, deb taxmin kilgan. Mashxur tabiatshunos CHarlz Darvinning amakivachchasi Frensis Galton uzining birinchi kitobi «Talantning tugmaligi, uning konuniyatlari va okibatlari» (1869), shuningdek, boshka kitoblarida ta’kidlaishcha, buyuklik va iste’dod avloddan avlodga beriladi, tashki muxit omili esa bunda sezilarli rol uynamaydi.
Mashxur polyak pianinochisi Igaatsiy Paderevskiy, aksincha, uzining ajoyib pianinochilik yutuklarining siri nimada ekanligi xakidagi savolga javob bera turib aytadi: «Bir foiz talant, tukkiz foiz omad va 90 foiz mexnat»dir degan. Tanikli amerikalik kashfiyotchi Tomas Edisonning buyuklik - bu 99 foiz mexnat va bir foiz ilxom degan suzlari mashxurdir. Amerikalik psixolog Artur Djensen ta’kidlashicha, xar bir kishi kattik mexnat jarayonida uz kobiliyatlarini muvaffakiyatli rivojlantirishi mumkin. Lekin kobiliyatlarni fakat ma’lum bir chegaragacha, tabiat imkon berguncha rivojlantirish imkoniyati bor. Kishi kattik va fidokorona mexnat natijasida buyuk bulib kolmaydi, buyuklik unga berilgan tabiat in’omi bulib xisoblanadi.
Mashxur ingliz psixologi Gans Ayzenk uzining kup yillik tadkikotlari natijasida shunday xulosaga keladi: “Talant muvaffakiyati tizimida genetik omillar 80 foizni tashkil etadi. Nutkiy kobiliyatlar, xotira, tasavvur, xisobga olish kobiliyatlari genetik asosga ega. 20 foizi ijtimoiy shart-sharoitlarga boglik, ularga oiladagi, maktabdagi sharoit, omad va baxtli tasodiflar kiradi. Genetik va ijtimoiy omillarning bu munosabatini tajribaviy yul bilan tekshirib kuriit mushkul.”(1892) Galton yukorida eslatilgan kitobida ijodning bir yoki boshka turi buyicha kobiliyatlar avloddan-avlodga utgan ba’zi oilalarni misol keltiradi. Xususan, Bax avlodlarida musikiy iktidor ilk bor 1550 yilda kuzatilgan va besh avloddan sunggina I.S.Bax daxosida bir muncha kuchlirok namoyon buldi. Baxlar oilasida 60 ga yakin musikachi bulgan; ularning 20 ga yakini mashxur deb tan olingan. Motsart ajdodlari orasida 5 nafar, Gaydnda esa ikkita musikachi bulgan.
Ukituvchilar maktabda o‘smirlar kobiliyatinini kuzatib, ulardan ayrimlari ukishga kobiliyatli, boshkalari kamrok kobiliyatli buladi, deb xisoblar ekan, bu gapda jon bor. SHunday buladiki, ayrim bolalarda yoshligidanok ijodiy kobiliyatlarning kurtaklari sezilsa, ayrimlarini o‘smirlik yoshida tashki muxit ta’sirida namoyon buladi. YA’ni kichik maktab yoshidayok matematikaga kobiliyatli buladi-yu, lekin uzining ogzaki va yozma nutkini yaxshi ifodalay olmaydi yoki o‘smirlik yoshi davrida tillarga, adabiyotga, umuman gumanitar fanlarga bulgan kobiliyatini namoyon etadi, birok matematika, fizika, texnikani urganish unga kiyinlik kiladi.

3.O‘smirlarning ijodiy rivojlanishida kobiliyat va iste’dodning urni
O‘smir ukuvchilarning intellektual saloxiyatini rivojlanishida ularning tugma kobiliyat va iste’dodining urni muxim axamiyatga ega. Tugma kobiliyatga ega bulgan yoshlarimiz kattalarning xar bir ta’limiy, tarbiyaviy va kasbiy ta’limotlarini tez ilgab oladilar va tez uzlashtirib xayotga tadbik eta oladilar. Lekin bu kobiliyat va iste’dod, barcha yoshlarimizga tugma talant kabi nasib etavermaydi. SHunday ekan, kobiliyatni shakllantirib borish, yoshlarning iste’dodini oshirib borish birinchi navbatda pedagoglarimizga va keng jamoatchilik zimmasiga ya’ni oila, maxalla, ukuv muassasalari va korxona, tashkilot, ustaxona boshkaruvchilari zimmasiga tushadi. Iste’dod tushunchasining asosiy mazmuni “kobiliyat” degan tushunchani xam anglatadi.
Kobiliyatlar kishining shunday psixologik xususiyatlaridirki, bilim, kunikma, malakalar orttirish shu xususiyatlarga boglik buladi. SHu xususiyatlar mazkur bilim, kunikma va malakalarga taalukli buladi. Malakalar, kunikma va bilimlarga nisbatan kobiliyatlari kandaydir imkoniyat sifatida namoyon buladi.[14.67b]
Kobiliyatlar fakat faoliyatda, shunda xam amalga oshirilishi mumkin bulmagan faoliyatidagina namoyon buladi. (Rasm solish kobiliyati bor yukligini shu faoliyatda aniklanadi). Masalan, Albert Eynshteyn (1879— 1955, nemis fizigi) urta maktabda uncha yaxshi ukimagan ukuvchi edi, uning kelajakdagi genialligidan, aftidan xech narsa dalolat bermas edi.
Kobiliyatlar bilim, malaka va kunikmalarning uzida kurinmaydi, balki ularni egallash dinamikasida namoyon buldi.
Kobiliyatlar shaxsning mazkur faoliyatini muvaffakiyatli amalga oshirish sharti xisoblangan va buning uchun zarur bilim, kunikma va malakalarni egallash dinamikasida yuzaga chikadigan farklarda namoyon buladigan individual psixologik xususiyatdir. SHunday kilib, kobiliyat odamlarni sifat jixatidan bir-biridan farklaydigan individual psixologik xususiyatdir.
Kobiliyatlarni sifat xususiyati deb karab chikadigan bulsak, u odamning murakkab psixologik xossalari sifatida namoyon buladi, va maksadga etish uchun juda zarur bir necha yullarni egallaganligini bildiradi. Kishida u yoki bu faoliyatga kobiliyat bulib, boshka biriga bulmasligi mumkin, lekin uning urnini tuldirish, (kompensatsiya) imkoniyati borligidan foydalanib uni paydo kilish mumkin (masalan, kar- sokov, kur-olima O.I.Skoroxodova faoliyati).
Kobiliyatlarning sifat jixatidan xarakteristikasi insonga mexnat faoliyatining kaysi soxasida (konstruktorlik, pedagogik, iktisodchilik, sport va boshkalar) osonlik bilan uzini topa oladi, katta yutuklarga va muvaffkiyatlarga erishadi deyishga imkon beradi. Kobiliyatlarning sifat xarakteristikasi ularga mikdoriy xarakteristikasiga uzviy boglik.
Kobiliyatlar tarakkiyotining yuksak boskichi iste’dod deb ataladi. Iste’dod bu kishiga kandaydir murakkab mexnat faoliyatini muvaffakiyatli, mustakil va original tarzda bajarish imkonini beradigan kobiliyatlar majmuasidir. Iste’dodlarning uygonishi ijtimoiy-shart sharoitlarga boglikdir. Masalan, bozor iktisodiyoti «xammani tijoratchi kilib yubormokda».
Aloxida olingan, yakka kobiliyatni garchi u tarakkiyotning juda yuksak darajasiga erishgan va yorkin ifodalangan bulsa xam iste’dod bilan tenglashtirib bulmaydi. Xotira, aklning epchilligi, kullash kulamining kengligi iste’dodga yul ochadi. Bu singari sifatlarni mashxur odamlar faoliyati misolida kuramiz.
Iste’dod strukturasi okibat natijada mazkur faoliyat shaxs oldiga kuygan talablar xarakteri bilan belgilanadi. Bu umumiy va maxsus kobiliyatlar bilan boglik. Bir kator iste’dodli bolalarni urganish natijasida ba’zi bir juda muxim kobiliyatlarni aniklashga erishildi. Bunday kobiliyatlar yigindisi akliy iste’dod tuzilmasini tashkil etadi.
SHunday yul bilan ajratganda shaxsni birinchi xususiyati ziyraklik, doimo jiddiy tayyorlikdir. Ikkinchi xususiyat birinchi xususiyat bilan boglik - mexnatga tayyorligi, mexnatga moyilligi, mexnatga extiyojdir. Uchinchi xususiyati - intelektual faoliyatga bevosita boglikdir: bu tafakkur xususiyatlari, fikrlash jarayonlarining tezligi, aklining sistemaliligi, taxlil va umumlashtirish imkoniyatlarining kupligi, akliy faoliyatning yuksak maxsuldorligidir.
Iste’dod kator darajalariga ega bulib, maxsus iste’dod faoliyat turlari bilan, maxorat - ruyobga chikish tezligi, chakkonligi bilan belgilanadi. Ilxomlanish - faoliyat davomida kul keladigan izchillik tizimiga ega bulish bilan xarakatlanadi va xokazo.
X,ar kanday o‘smirni faoliyati va bilimdonligi asosida tashkiliy ishga nomzodlikka kursatib va bu kursatishni «yaxshi tashkiliy kobiliyat» bilan asoslashadi, albatta, «tashkiliy kobiliyat»ga ega bulish bu - «tashkiliy maxorat va bilarmonlik»ka ega degani emas ekanligi xakida uylashmaydi. Balki aksincha bulib chikishi xam mumkin: xali tajribaga ega bulmagan yosh xodimni «tashkiliy kobiliyati»ni asoslab nomzodlikka kursatishganda balki u xali shu davrda etarli malaka va tajribaga ega bulmasligi mumkin-u, lekin uzining bilimdonlik kobiliyati tufayli tez orada malaka va tajriba orttirib, muvaffakiyatga erishishi xam mumkin. YUkoridagi misollardan kelib chikib, xayotda kobiliyat tushunchasi ostida odatda mavjud bulgan bilim, maxorat va malakadan iborat bulgan, lekin, bu bilim va maxoratlarga tez va oson erishishni anglatadigan uziga xos xususiyatlar kuzda tutiladi. Biz kobiliyatni shaxsni tabiiy imkoniyatlari deb tushunishimiz mumkin emas, chunki, kobiliyatni biz “xar bir insonning uziga xos psixologik xususiyatlari” deb anikladik, shuning uchun bu xar kanday shaxsda mavjud bulgan tabiiy xususiyat deb xulosa chikarish aslo mumkin emas. Tabiiy bulib fakat anatomo-fiziologik xususiyatlar, ya’ni kobiliyatning rivoji asosida yotgan iste’dod bulishi mumkin, kobiliyatning uzi xam doimiy rivojlanish natijasida paydo buladi.
Xulosa kilib shuni aytish mumkinki, kobiliyat tushunchasini insonning tabiiy xususiyati deb kabul kilmay, birok biz kup xollarda kobiliyat rivoji asosida ba’zi insonlarda tabiiy xususiyat, ya’ni iste’dod xam mavjudligini kurishimiz mumkin.[14.87b]
Ba’zida “xakikdy”, “tabiiy”, “tabiatdan berilgan” va shunga uxshash suzlar bilan aytilganda - “tabiiy” tushunchasi, - kobiliyat tushunchasi bilan amaliy taxlilda bir-biriga boglik. Kup xollarda biz tabiiylikni iste’dod rivoji asosida yotgan kobiliyatni tushunamiz. Balki kimdir biror joyda amaliy suz ishlatishda, u yoki boshka biror narsani - tabiiy xususiyatni kobiliyat deb ta’kidlashi mumkindir. Gudak tugilgan vaktda mavjud bulgan “garmonik xis” yoki “musikaga bulgan tuygu” xakida uylash dargumon. Extimol, xar kanday idrokli inson, tugilgan dakikadan boshlab, musikaga bulgan tuygu yoki uzaro xis-tuyguning rivoji asosida fakat iste’dod nishonalari, kizikish yoki shunga uxshash tuygu mavjud deb uylash mumkin. SHuni aloxida ta’kidlashimiz kerakki, tabiiy iste’dod nishonalari xakida gap ketganda, biz xali meros bulib kolgan iste’dod nishonalari xakida suzlaganimiz yuk. Bu ikki tushunchani bir-biriga tenglashtirishdagi yakuniy xulosa xatto xaddan tashkari keng tarkalgan. “Tabiiy” tushunchasi bilan “meros bulib kolgan” tushunchasi bir xil ma’noni anglatishi taxmin kilinishi, albatta, notugri. CHunki bola tugilishdan oldin ona kornida rivojlanadi. “Meros” va “meros bulib kolgan” tushunchalari, psixologik adabiyotda, fakat kursatilgan b ajdodlari belgisi meros bulib kolgan deb uylasakda, ushanda xam, tarbiya va ukitishning tugri natijasi emasligini kursatmokchi bulishsa xam, yoki, ba’zi organizmning fiziologik yoki biologik xususiyatlari bu belgi bilan jamlanishini taxmin kilishga xakikiy asos buladi. “Meros bulib kolgan” tushunchasi, shunday kilib, nafakat “tabiiy” suzini, balki “biologik”, “fiziologik” va shunga uxshash suzlarning sinonimidir.
Bunday turdagi terminologiyaning tugri va anik emasligi asosiy ma’noni bildiradi. «Meros bulib kolgan» termini daliliy anik tushunchasiga ega, shuning uchun xam bu terminni katta extiyotkorlik bilan, fakat aynan shunday tushunchani keltirish mumkin bulgan jiddiy asoslar bor joyda kullaniladi. Ta’kidlash lozimki, kobiliyat uzining mavjudligi bilan dinamik tushunchadir. Kobiliyat fakat xarakatda, fakat rivojlanishda paydo buladi. Psixologik jixatdan kobiliyat xakida, uzining rivojlanishdan oldin mavjud bulganligidek, xamda kobiliyat uzining tula rivojiga etib, uzining rivojlanishi tuxtashi xakida suzlash aslo mumkin emas. CHunki kobiliyat doimiy rivojlanishda bulishi kerak. Kobiliyat fakat rivojlanishda mavjud deb, biz bu rivojlanishni u yoki boshka amaliy yoki nazariy faoliyat jarayonida amalga oshishini nazardan chetda koldirshimiz mumkin emas, albatta. Bundan xulosa kilinadiki, kobiliyat anik faoliyatdan tashkarida paydo bulmaydi. Fakat uni psixologik taxlil yuli bilan biz ularni bir- biridan ajrata olamiz. Kobiliyatni anik faoliyat boshlanishidan oldin mavjud va fakat uning yakunida kullaniladi degan xulosaga kelish aslo mumkin emas. Gudakda absolyut eshitish kobiliyati tovush balandligini bilish birinchi bor dunyoga kelishidan oldin mavjud emas. Ungacha fakatgina anatomo-fiziologik xakikatdek iste’dod nishonasi mavjud bulgan. Gap kobiliyat faoliyatda namoyon bulishida emas, balki ularning shu faoliyatda yaratilishidadir. Kobiliyatning rivojlanishi, umuman xar kanday rivojlanish xam tugri utmaydi: uning xarakat kuchi ziddiyatlikning kurashidir, shuning uchun rivojlanishning xar xil boskichida kobiliyat va kizikishlar urtasida ziddiyatlar bulishi mumkin. Lekin, bulishi mumkin bulgan bunday ziddiyatlarni tan olish, kizikishlarning paydo bulishi va rivojlanishi kobiliyatdan mutsakil yoki aksincha, kobiliyat - kizikishlardan aslo paydo bulmaydi.
YUkorida ta’kidlab utkanimizdek, kobiliyat deb fakatgina u yoki boshka faoliyatning bajarilishida muvaffakiyatga erishishdan iborat bulishdangina emas, balki uziga xos psixologik kobiliyatni tan olish kerak. Birok, tugridan-tugri kandaydir faoliyatning muvaffakiyatli bajarilish imkonini aniklaydigan, uzgacha bulgan kobiliyat emas, balki fakat bu shaxsda mavjud bulgan kobiliyatning uziga xos birligidir.
Kobiliyat - odam psixikasining eng muxim xususiyatlaridan biri bulib, bu xususiyatlarni xaddan tashkari keng tuldirish imkoni okibatida kandaydir bir kobiliyatning nisbiy zaifligi xattoki shunday bu kobiliyat bilan xammasidan kura bir-biri bilan chambarchas boglik faoliyatning muvaffakiyatli bajarish imkoni aslo yuk emas. Bir shaxsda kobiliyatning etishmasligi keng rivojlangan boshka bir shaxs bilan urtalarida juda katta chegara koplangan bulishi mumkin.[14.88b]
Aynan chegarani koplashning imkoniyati xar xil: masalan, musikiy iste’dod va musikaga yoki biror bir shunga uxshash soxaga bulgan kobiliyat bilan boglangan faoliyat iste’dod bulmasa xar kanday urunishlar okibatda omadsizlikka olib kelishi mukarrar.
Bu fikrni tasdiklab berishimiz uchun juda oddiy bir misol keltirib beramiz. Uziga xos musikaga kobiliyati bulib, bu kobiliyatga ega shaxsning aloxida bulgan ovozining balandligini ma’lum boshka bir ovoz bilan tenglashtirmay tulik eshitish buladi. Absolyut eshitishda «tabiiy kobiliyatning» anik kurinib turgan misolni kurishga jiddiy asoslar, ya’ni kobiliyat asosida yotgan tabiiy iste’dod nishonalari borligidadir. Lekin, absolyut eshitishga ega bulmaganlarda aloxida bulgan ovozlarning balandligini bilishini ishlab chikarsa buladi. Bu, absolyut eshitish bularda yaratiladi degani, lekin, absolyut eshitishning yukligi, boshka kobiliyatlarga tayangan xolda - nisbiy eshitish, tembr eshitish va shunga uxshashlar, boshka xolatlarda absolyut eshitish asosida amalga oshadigan maxoratni ishlab chikarish deganidir. Nomlanayotgan «absolyutlakab» eshitishda butunlay turlicha buladi, birok amaliy natijalar ba’zi bir xollarda butunlay bir xil bulishi xam mumkin. Tovushlar blandligini bilishning psixik mexanizmlari xakikiy absolyut eshitishda va maxsus ishlab chikilgan.
Keyin, aloxida bulgan kobiliyat nafakat birga va bir- biriga boglik bulmasdan mavjudligini esda tutish kerak. X,ar bir kobiliyat boshka kobiliyatlarning borligi va toifasining rivojlanishiga boglik xolda uzgaradi, uzga sifatli xarakterga ega buladi. Bu muloxazalardan kelib chikib, aloxida bulgan kobiliyatlardan bu insonning u yoki bu boshka faoliyatni muvaffakiyatli bajarish imkoni xakidagi savolga tugridan-
W W T~1 W I
tugri utaolmaymiz. Bu utish fakat boshka, yanada sintetik tushuncha orkali amalga oshishi mumkin. Bu shunday tushuncha bulib, kobiliyatlarning uziga xos sifatli birligi bulib tushuniladigan, u yoki bu boshka faoliyatning bajarilishida katta yoki kichik muvaffakiyatga erishish imkoniyatiga boglik «iste’dod» xisoblanadi.»Iste’dod» va «kobiliyat» uziga xos tushunchalarga ega, ulardagi inson xususiyatlari xar kanday amaliy faoliyat takdim etayotgan talablar nuktai nazaridan kuriladi. SHuning uchun iste’dod xakida xam umuman gapirish mumkin. Iste’dod shaxsning fakatgina nimagadir, kandaydir faoliyatiga nisbatan aytiladi. Bu «umumiy iste’dod» xakidagi savolni kurib chikilishida xususan muxim axamiyatga ega.Aynan «iktidorlik» tushunchasining ichida zaruriy shart sifatida muayyan amaliy faoliyatdan iborat bulgan uzaro bogliklik ushbu tushunchaning tarixiy xarakterini belgilab beradi. «Iste’dod» tushunchasi biologik xususiyat deb karalganda uz mazmunini yukotadi. Iste’dod - anglashimizcha, bu xar kanday u yoki bu boshka faoliyat turlariga kiritilishi va shubxasiz xar bir muayyan faoliyatning «muvaffakiyatli» bajarilishiga jiddiy ravishda boglikligidir.
Iktidorlilikning u yoki bu boshka maxsus kurinishlardagi tushunchalarning mazmuni xam axamiyatli tarzda uzgarishga yuz tutadi, bu albatta tegishli faoliyatning ushbu davrda va ushbu jamiyat formatsiyasining «muvoffakiyatli» bajarilish kriteriyalarining kanakaligiga boglik, albatta. «Musikiy iste’dod» tushunchasi albatta, biz uchun jiddiy ravishda boshka mazmunga ega, bir ovozli musikadan boshka musikani bilmaydigan xalklar xam bulishi mumkin. Musikaning tarixiy rivojlanishi musikiy iste’dodning uzgarishiga xam olib keladi. SHunday kilib, «iste’dod» tushunchasi anik, tarixiy rivojlanayotgan ijtimoiy mexnat amaliyoti uslubi bilan uzaro boglanmasa xech kanday axamiyatga ega emas.YAna bir muxim tomonini belgilab kuyamiz. Iste’doddan faoliyat muvaffakiyatli bajarilishi emas, balki, fakat bu muvaffakiyatga erishish imkoniga boglik. Savolning psixologik tomondan chegaralangan takdirda xam, biz aytishimiz kerakki, xar kanday faoliyatni muvaffakiyatli bajarilishi uchun nafakat iste’dod, ya’ni kobiliyatning muvofik birligi, balki zarur maxorat va bilarmonlik xam talab kilinadi.
Kuyidagi ikkita xolat urtasida katta fark mavjud «O‘smir uzining iktidorligi bilan bunday faoliyat turlarini muvaffakiyatli bajarish imkoniyatiga ega» va «O‘smir uzining iktidorligi bilan bunday faoliyat turlariga moslashgan»ligidir. Iktidorlik faoliyat tanlovini aniklab beruvchi yagona faktor xisoblanmaydi, shuningdek, u faoliyatning bajarilish muvoffakiyatini aniklab beruvchi yagona faktor bulib xam xisoblanmaydi.
Maxsus kobiliyat (lotinchadan spesialis - uzgacha) - shaxsning ma’lum turdagi faoliyatning muvaffakiyatli bajarilgan imkonlari bulgan psixologik xolatning uziga xosligi (musikiy, saxnaga oid, adabiy) va shu kabilar. Ularning rivoji iste’dodga munosib bulib, masalan, musikiy xotira - kobiliyatga tayanadi.
Voyaga etish ya’ni yoshga oid shakllanish davri davomida maxsus kobiliyatning rivojishining eng kulay davri xisoblanadi. Katta axamiyatga ega bulgan iste’dod anatomik - fiziologik asosda etarli darajada farklanishi mumkin bulgan maxsus kobiliyatning tuzilishi xisoblanadi. SHunday kilib, maxsus kobiliyat ma’lum darajasi (matematik, badiiy va x.k.) xar kanday soglom bolada shakllangan buladi. SHu bilan, maxsus tashkil kilingan ukitish sharoitida bolaning kobiliyatini yunaltirittt rivojishida anik xulosalar mavjud.
Kobiliyat fakat xarakatda, rivojlanishda mavjud. Bu rivojlanish fakat u yoki boshka anik faoliyat jarayonida amalga oshadi. Bu insonning anik faoliyatisiz kobiliyat mavjud emasligini kursatadi.
Xar kanday kobiliyatni zaruriyat bilan talab kiladigan, usiz amalga oshmaydigan faoliyat jarayonida rivojlanib paydo buladi. Bolaning oldiga uning yordamisiz echiladigan masalalar kuyib kandaydir ma’lum kobiliyatni xech kachon tarbiyalab bulmaydi. Masalan, o‘smirlar uz kobiliyatlarini shart sharoitlarga kura rivojlantirilishiva aksincha bulishi xam mumkin YAxshi kobiliyatlarning kursatkichlardan biri deb erta namoyon bulgan kobiliyatni tan olinadi, birok, lekin erta namoyon bulgan kobiliyatning yukligi kaysidir me’yorda zaiflik kursatkichi yoki ayniksa munosib kobiliyatni yuk deb xisoblash mumkin emas.
Birinchidan, erta namoyon bulgan kobiliyatlar imkoni nafakat o‘smirning iste’dodiga boglik, balki uning xayotidagi birinchi yillari utgan tarbiyaviy sharoitga xam boglikdir. Juda erta namoyon bulgan xar kanday kobiliyatlar kuzatilayotgan xamma xolatlarda xam, bu
kobiliyatning rivojlanishida ota-ona yoki boshka kimsalarning urni yoki tugri (tartibli bulmasa xam) tashvishlari, yoki, xech bulmaganda, bolani mana shu kobiliyat rivojlanishi mumkin bulgan faoliyat bilan shugullanishiga yunaltiradigan sharoitning yaratib berishga xam boglik. mavjud. Bu sharoitlarning yukligida kobiliyat namoyon bula olmaydi.
Ikkinchidan, kup bolalarda kobiliyat ilk bor fakat doimiy shugullanish natijasida rivojlana boshlaydi va bu aslo kobiliyatning zaifligini kursatmaydi, aksincha, ba’zi bolalarda mazkur soxa buyicha mislsiz iste’dodga ega ekanligi keyinrok namoyon bulishi mumkin.
YUkoridagilardan kelib chikib, o‘smir ijodiy kobiliyatini xar kanday xolatda tarbiyalab ustirishda, avvalo pedagogik-psixologik jixatdan xulosa chikarish lozim.
O‘smirning shaxs xususiyatidan kelib chikib, tarbiyalash jarayoniga psixologik yoki pedagogik uslubni kullash murakkab. Muayyan takomillashgan pedagogik yoki psixologik uslubni kidirib, uni mantikiy-nazariy jixatdan tulik anglab olish va amaliyotga kullashgacha bulgan murakkab jarayonga karaganda - jarayonning uzini loyixalashtirish eng kulay va samarador uslubdir. SHu urinda ta’kidlash lozimki, tarbiyaning xech bir uslubiyotini - tarbiyalanuvchilarga xech kachon bir xilda kullab bulmaydi. YA’ni xar bir o‘smirga individual yondoshish kerak.
O‘smirlarga yunaltirilgan tarbiya tizimi ukituvchidan tarbiya uslubiyotlariga aloxida munosabat bilan yondoshishni, uslubiyotni xamda mavjud xolatni tulik urganishni, jarayonga ijodiy muxitni olib kirishni takozo etadi. Bunga asosiy sabab:

• 
  tarbiya jarayonida tulik muvaffakiyatga erishish yoki muvaffakiyatsizlik taxdidining mavjudligi;
  
• 
  o‘smir tuknashadigan va ba’zan kup yillar davomida muvaffakiyatli yoki muvaffakiyatsiz kurashadigan xayotiy xolatlardan biri - bu fikrining uylaganidek ruyobga chikmasligini anglashi;
  
• 
  o‘smirlar kupincha uzining dunyokarashi, tasavvurining kanday darajada kengligidan kelib chikib, fikrlaydi xamda bu fikrlashni mavjudlikning ijobiy, yoki salbiy xolatlari bilan boglab taxlil kila olmasligidir.
  

O‘smirning ijodiy kobiliyatlarini rivojlantirishda kuyidagi xolatlar e’tiborga olinishi maksadka muvofikdir:

1. 
   O‘smirni psixologik jixatdan tarbiyalash jarayoni maksimal darajada maksadga yunaltirilgin bulishi kerak. Buning uchun esa psixologik xamda pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy etish kerak;
   
2. 
   Tarbiyaviy jarayonga singdirilishi kuzda tutilayotgan tegishli texnologiyalani ilmiy asoslash va ishlab chikish lozim;
   
3. 
   Tarbiyaviy jarayonining datslabki xolatda ijtimoiy-psixologik muxitni anik taxlil kilish xamda taktik jarayonni mukammal ishlab chikish kerak.
   

O‘smir shaxsining shakllanish jarayoniga - jamiyatda kabul kilingan axlok normalari, xulk normalari, ma’naviy-ma’rifiy kadriyatlarni singdirish texnologiyalarini yaratish kupgina jixatdan yakuniy natijani ta’minlashga xizmat kiladi.
Boshlangich jamoalashuv yoki moslashuv boskichi. Bunda o‘smir tomonidan ijtimoiy tajriba uzlashtiriladi, moslashtiriladi va kabul kilinadi.
Individuallashuv boskichi. Bunda o‘smirda uzini boshkalardan ajratish itsagi, jamoat xulk normalariga nisbatan ijobiy xamda tankidiy fikrlash paydo buladi.
Integratsion boskich. O‘smir jamiyatda uzi urnini topish, jamiyat xayotiga kirishish, atrofdagilarga ijobiy tomondan tanilish, faoliyatda uzini ijobiy tarafdan kursatish xarakatiga tushadi, ya’ni shaxs sifatida uzini tanitish itsagi birinchi uringa chikadi.
SHu urinda ta’kidlash lozimki, agar shaxsning xarakatlari biror ijtimoiy gurux yoki jamiyat tomonidan kabul kilinsa, integratsion boskich muvoffakiyatli utadi. Mabodo buning aksi bulsa, kuyidagi xolatlar kelib chikadi:

• 
  o‘smirda norozichilik kayfiyati paydo bulib, tushkunlik xolatiga tushadi;
  
• 
  uzi xarakatlarini taxlil kilib, uzini uzgartirishga xarakat kiladi;
  
• 
  o‘smir uzida tashkilotchilik, etakchilik, uzini kursatish kabi xislatlarni jilovlab, mavjud muxitga moslashish xarakatiga tushadi.
  

Ijtimoiy faoliyat boskichi. Bu boskich inson balogatga etgan davrdan boshlab, xayotining oxirigacha davom etadi. SHaxsning uzini-uzi tarbiyalash jarayoni mexnat boskichida tashki va ichki omillar ta’sirida shakllanib boradi. Bunda mexnat jamoasidagi ijtimoiy-psixologik muxit katta axamiyatga ega.
YUkorida tarbiyaviy jarayoniga bevosita ta’sir kursatuvchi barcha omillarni karab chikdik. Tabiiyki, tarbiya jarayoniga bunday texnologik yondoshuv uziga xos savollarni keltirib chikarishi mumkin.
Jumladan, texnologik asosda uzluksiz ta’lim tizimida o‘smirlarning tarbiyaviy jarayonini kanday tashkil etish kerak k - degan savol yuzaga kelishi mukarrardir. Bu savolga javob berish uchun kuyidagi ishlarni amalga oshirish lozim:

1. 
   o‘smirlarining ma’lumotlar bazasini yaratish. Ma’lumotlar bazasi o‘smir shaxsiga tegishli barcha ma’lumotlarni kamrab olishi kerak.
   

B) uzluksiz ta’lim tizimidagi ( umumiy urta ta’lim, urta maxsus kasb xunarta’limi tizimi)dagi ijtimoiy muxitning anik taxlilini amalga oshirish.
Aynan muxit kanday darajada ekanligi o‘smir tarbiyasiga, uning shaxsining shakllanishiga ijobiy yoki salbiy ta’sir kursatadimi. Bu jarayon o‘smirlar ijodiy kobiliyatlarini rivojlanishiga ta’siri va ularning iktidorini takomillashtirish imkoniyatlarini yaratish darajalarini urganish va taxlil kilish maksadga muvofik ekanligini kursatadi Muxit taxlili kuyidagi kurinishda amalga oshirilishi kerak:

• 
  mavjud ijtimoiy muxitning asl xolatini aniklash;
  
• 
  pedagog murabbiy-va fan ukituvchilarning ijtimoiy muxitga munosabatini aniklash;
  
• 
  o‘smirlarning ijtimoiy muxitga, pedagogik raxbariyati olib borayotgan faoliyatga munosabatini aniklash;
  
• 
  o‘smirlar orasidagi ijtimoiy fikrni aniklash;
  
• 
  yuzaga kelayotgan va echimini kutayotgan muammolarni aniklash.
  

2. 
   Tarbiyaviy jarayonning anik reja va dasturini ishlab chikish. Muxit taxlili asosida mazkur reja va dasturda birinchi navbatda bajarilishi kerak bulgan dolzarb ishlarni belgilab olish kerak. Bunda kuyidagilar anik kursatilishi lozim:
   

• 
  ta’lim tizimidaning boskichlari orasidagi tarbiyaviy uzviylikni amalga oshiradigan tarbiyaviy ishlar;
  
• 
  o‘smirlar uyida amalga oshiriladigan tarbiyaviy ishlar;
  
• 
  jamoat tashkilaotlari, turli jamgarmalar va xomiy tashkilotlar bilan amalga oshiriladigan ishlar;
  
• 
  maktablar, KXK va ALlardautkaziladigan tadbirlar;
  
• 
  o‘smirlar uzini-uzi boshkaruvi amalga oshiradigan ishlar;
  
• 
  o‘smirlarda goyaviy immunitetni shakllantirish ishlari;
  
• 
  salbiy okimlar, zararli goyalarga karshi kurash muxitni shakllantirish.
  

G) Tarbiyaviy jarayonning monitoringini yaratish. Amalga oshiriladigan barcha ishlarning yagona monitoringini shakllantirish orkali, jarayonni bevosita kuzatish imkoni yuzaga keladi. Bundan tashkari jarayonning borishini taxlil kilish mumkin.
D) O‘smirlarda goyaviy immunitetni shakllantirish va ta’lim tarbiyani olib borish jarayonida joylarda mafkurviy kurash muxitini yuzaga keltirish. Jamiyat xayotiga va uning rivojlanishiga taxdid soluvchi xar xil okimlar, zararli goyalarga karshi immunitetni shakllantirish, xar xil yot mafkuraga karshi kurash muxitini yaratish - uzluksiz ta’limtizimi oldidagi uta dolzarb vazifadir. Bu vazifalarni amalga oshirishda jamiyat talabidan kelib chikib, psixologik va pedagogik texnologiyalarni jarayonga kullash lozim. Bundan tashkari kuyidagi ishlarning sifatini ta’minlash lozim:

• 
  o‘smirlar bilan individual faoliyat olib borish;
  
• 
  tushintiruv va targibot ishlarida yangi texnologiyalarni kullash;
  
• 
  ijtimoiy uzgarishlar moxiyatini o‘smirlar ongiga anik etkazish;
  
• 
  auditoriyadan tashkari tarbiyaviy ishlarni takomillashtirish;
  
• 
  mustakil fikrlash jarayonini rivojlantirish;
  
• 
  o‘smirlarning bush vaktini maksadli rejalashtirish.
  

XULOSA

Ijodiylik muammosi psixologiyada keng urganilgan muammo sifatida uni diagnostika kilish va rivojlantirish vositalari xam turli tadkikotchilar tomonidan yaratilgan. Gumanistik psixologiya asoschilaridan K.Rodjersning fikricha ijodiylik insonga tugma yul bilan beriladi, ammo xayot davomida ijodiy kobiliyatning rivojlanishida uchraydigan tusiklar uning rivojlanishini susaytiradi, ba’zan esa tutunlay ijodiylikning yukolishiga sabab buladi.
Ijodiy kobiliyat va iste’dodning ruyobga chikishida insonning muayyan faoliyatiga kizikishi bilan bir katorda uning uz ustida ishlashi xam muxim axamiyat kasb etadi. Iste’dodli kishilar uz iste’dodlari - iktidor kuchini tula ruyobga chikarish uchun uz ustlarida tinmay ishlashlari, mexnat kilishlari shart.
O‘smirlar ijodiy kobiliyatini rivojlantirishning ijtimoiy psixologik xususiyatlarini urganish maksadida muammoni nazariy va amaliy jixatdar yoritishga xarakat kildik.
O‘smirlar ijodiy kobiliyatini rivojlantirishning ijtimoiy- psixologik muammolari deb nomlangan birinchi bobda o‘smir ukuvchilarning ijodiy kobiliyati va iktidorini urganishning nazariy jixatlariga tuxtaldik.

1. 
   O‘smir bilan munosabatda bulishda sabr-tokat, vazminlik zarur. Unga mustakillik berish, buyruk emas, aksincha, maslaxat berish bu yoshdagi ukuvchilarning ijodiy tugri tarbiyalashning garovi xisoblanadi.
   
2. 
   O‘smir ukuvchilar shaxsining shakllanishida faoliyat uziga xos, muxim xususiyatga egadir. Zero, shaxs faoliyat yordamidagina ijtimoiy borlik bilan buladigan munosabatni yulga kuyadi, shu asosda uning ijodiy kobiliyati rivojlanadi.
   
3. 
   O‘smir ukuvchilar ijodiy kobiliyati va iste’dodining ruyobga chikishida muayyan faoliyatiga kizikishi bilan bir katorda uning uz ustida ishlashi xam muxim axamiyat kasb etadi.
   
4. 
   O‘smirlar ijodiy kobiliyatini rivojlantirishning ijtimoiy psixologik xususiyatlarini urganish orkali ularning imkoniyatlarini ruyobga chikarishning psixologik shart-sharoitlarini belgilash mumkin.