Mavzu: o’simliklarning hayotiy shakllari

Mavzu: o’simliklarning hayotiy shakllari.

O’simliklarning tashqi muhitga har xil shaklda moslashishi hayotiy shakl deyiladi.

• O’simliklarning tashqi muhitga har xil shaklda moslashishi hayotiy shakl deyiladi.
• Gulli o’simliklarning hayotiy shakllariga ko’ra daraxt, buta, yarim buta, bir yillik, ikki yillik va ko’p yillik o’tlarga bo’linadi.

Daraxtlar- tanasi yog’ochlashgan asosan bitta yog’on tanasi baquvvat ildiziva keng shoh shabbasi bo’lgan baland bo’yli ko’p yillik o’simliklar.

• Daraxtlar- tanasi yog’ochlashgan asosan bitta yog’on tanasi baquvvat ildiziva keng shoh shabbasi bo’lgan baland bo’yli ko’p yillik o’simliklar.

• Daraxtlarni shoh shabasiga ko’ra ularni necha guruhlarga bo’lishimiz mumkin.
• Daraxtlar yoyiq shoh shabbali, guj va tik hamda sharsimon shoh shabbali guruhlarga bo’lishimiz mumkin.1. Yoyiq shoh- shabbali daraxtlarga: olma o’rik yong’oq shaftoli boabob va boshqa daraxtlar kiradi. 2.shoh- shabbasi tik va guj daraxtlarga; qarag’ay terak. 3.sharsimon shoh- shabali daraxtlarga sada qayrog’och va majnuntol misol bo’ladi
• Tabbiy o’sadigan daraxtlar sharoitga qarab bir biridan keskin farq qiladi. Tog’larning orta qismidaga archalar boydor bo’lib o’ssa, eng balandlardagisi esa yerdan 0,5-1metr ko’tarilardi halos. Bu hol o’simliklarning doimoy esib turadigan shamoldan va qishning qattiq sovuqlaridan saqlaydi. Daraxtlarni o’rganuvchi fan DENDROLOGIYA hisoblanadi.

Butalar

• Butalar- poyasi yog’ochlashgan, bo’yi 2-3 mertdan oshmaydigan bitta yoki bir necha poya hosil qiladigan sershox ko’p yillik o’simlik.

Butalarga ayniqsa ko’p tarqalgan tog’lar yon bag’rida keng tarqalgan irgay, singirtak, namatak zirk, bodomcha, uchqat, tabulg’u misol bo’ladi. Madaniy o’simliklardan anor, limon qoraqat, malina, jasmin, ligistrum, nastarin kabi o’simliklarni misol keltirishimiz mumkin.

• Butalarga ayniqsa ko’p tarqalgan tog’lar yon bag’rida keng tarqalgan irgay, singirtak, namatak zirk, bodomcha, uchqat, tabulg’u misol bo’ladi. Madaniy o’simliklardan anor, limon qoraqat, malina, jasmin, ligistrum, nastarin kabi o’simliklarni misol keltirishimiz mumkin.

Yarim butalar

• Yarim butalar- poyasining yuqori qismi qishda sovuqdan qurib qoladigan ko’p yillik o’simliklardir. Yarim butalar cho’llarda keng tarqalganyem hashak o’simliklaridan izen, keyrauk, teresken sarsazan, shuvoq kabilar shular jumlasidandir

O’tlar

• O’tlar poyasining yer ustiqismi yog’ochlashmaydigan va gullab meva tukkandan keyin ko’pincha qurib qoladigan o’simliklar. Ular ko’p yillik, ikki yillik va bir yillik o’tlatga bo’linadi.

Ko’p yillik o’tlar

• Ko’p yillik o’tlar- yer usti qishda qurib, o’sish kurtaklarituproq ostida qishlaydigan o’simliklar. Bularga beda, ajriq, g’umay, sachratqi, kuchala, pskom piyozi, qora qobiq, kiyiko’t, sallagul, qoqio’t, shirinmiya, iloq, lola, qamish kabilar kiradi. Ko’p yillik o’tlar ayniqsa tog’larda keng tarqalgan.

Ikki yillik o’tlar

• Ikki yillik o’tlar- urug’dan ko’karib chiqib, birinchi yiliyer yuzidaasosan barg (topbarg) hosilqiladigan ildizi va barglarida oziq moddalar to’playdigano’simliklar. Ular ikkinchi yili poya chiqaradiva gullabmeva tugadi. Bularga lavlagi, piyoz, sabzi, shalg’om, rediska, karam, va boshqalar kiradi.

Bir yillik o’tlar

Bir yillik o’tlar nihoyatda xilma-xil bo’lib ular bir yil ichida o’sadi, gullaydiva meva (urug’) tugib o’z hayotini tugatadi. O’zbekistonda uchraydigan o’simliklarning yarmidan ko’progi bir yillik o’simliklar tashkil qiladi. Ularning tashqi ko’rinishi o’sishi sharoitiga va mohiyatiga qarab bir biridan keskin farq qiladi. Qizig’I shundaki ularning ayrimlari bir ikki xafta yashasa, boshqalari erta bohordan to kech kuzgacha o’si turadi. Bularga oq sho’ra, yaltirbosh, baliqko’z, qizilshora, buzoqbosh, qorabargo’t, ituzum kabisuvsiz va haddan tashqari issiq sharoitda o’asdiga tanasida ko’p miqdorda sho’r suv saqlovchi sereto’simliklar kiradi.

• Bir yillik o’tlar nihoyatda xilma-xil bo’lib ular bir yil ichida o’sadi, gullaydiva meva (urug’) tugib o’z hayotini tugatadi. O’zbekistonda uchraydigan o’simliklarning yarmidan ko’progi bir yillik o’simliklar tashkil qiladi. Ularning tashqi ko’rinishi o’sishi sharoitiga va mohiyatiga qarab bir biridan keskin farq qiladi. Qizig’I shundaki ularning ayrimlari bir ikki xafta yashasa, boshqalari erta bohordan to kech kuzgacha o’si turadi. Bularga oq sho’ra, yaltirbosh, baliqko’z, qizilshora, buzoqbosh, qorabargo’t, ituzum kabisuvsiz va haddan tashqari issiq sharoitda o’asdiga tanasida ko’p miqdorda sho’r suv saqlovchi sereto’simliklar kiradi.
• Qishloq xo’jaligida o’stiriladigan madaniy o’simliklarning juda ko’pchiligi bir yillik o’simliklardir. Bularga g’o’za, bog’doy, arpa, zig’ir, yeryong’oq, mosh, no’xat, sholi, pamidor, qalampir, qovun, tarvuz, rayhon manzarali gul va boshqalar kiradi. Bir yillk o’tlarjuda mayda, yer yuzidan 5-20 sm ko’tarilib o’sadigan momoqaldirmoq qo’ytikan kabilarni va 1metrga yetadigan va hatto undan ham oshadigan kanakunjut makkajo’xori, va kanopga oxshash o’simliklarniham ko’plab uchratish mumkin.

Savol va topshiriqlar

• Daraxtlar, butalar, yarimutalar, ko’p yillik o’tlardan nimasi bilan farq qiladi?
• Yarimbutalarga xos qanday belgilarni bilasz?
• Qishloq xo’jaligida o’stiriladigan bir yillik o’simliklarga misol keltiring. Ularni madaniy p’simlik deyish mumkinmi? Nima un?
• Gulli o’simliklarhayotiy shakllariga kora qanday guruhlarga ajratiladi?