Mavzu: O`simliklarda nitratlarni to'planish asoslari reja

MAVZU: O`SIMLIKLARDA NITRATLARNI TO'PLANISH ASOSLARI

REJA:

1. 
   O’simliklar fiziologiyasi fani, uning vazifalari.
   
2. 
   O‘simliklarda suv almashinuvi fiziologiyasi.
   
3. 
   Nitratlar.
   

XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

XX asrning birinchi yarmidan o’simliklar fiziologiyasi yanada tezroq rivojlandi. Murakkab fiziologik jarayonlarning biokimyoviy mexanizmlari o’rganila boshlandi. Jumladan fotosintez (M.S.Svet, 190Z;R.Xill, 19Z7; M.Kalvin, 1948-1956; R.Emerson, 1943-1957; D.I.Arnon, 1954; M.D.Xetch va K.R.Slek 1966 va boshqalar) va o’simliklarning nafas olishi (V.I.Palladin, 1912;S.P.Kostichev, 1912-1927; G.A.Krebs,19Z7; G.Kalkar va V.A.Beliser, 19Z7-19Z9; L.Kornberg, 1957; P.Mitchel, 1961-1966 va boshqalar) o’rganildi. O’simliklarning o’sish va rivojlanish jarayonlarini idora qiluvchi moddalar fitogormonlarning ochilishi va o’rganilishi juda katta yutuq bo’ldi (M.G.Xolodniy va F.Vent, 1926-1928; F.Kegel,1934-1935;M.X.Chaylaxyan,1937; T.Yabuta, 19Z8; S.Skug,1955; F.Eddikott va F.Uoring, 196Z-1965).

Dastlab A.S.Faminsin rahbarligida tashkil etilgan o’simliklar anatomiyasi va fiziologiyasi (keyinchalik biokimyo va o’simliklar fiziologiyasi) laboratoriyasi tarkibida 19Z4 yil Moskvada o’simliklar fiziologiyasi instituti tashkil etildi. Institutga 19Z6 yilda K.A.Timiryazev nomi berildi va u o’simliklar fiziologiyasini o’rganish sohasidagi eng yirik va yagona markazga aylandi. Taniqli olimlar A.A.Kursanov, M.X.Chaylaxyan, P.A.Genkel, Yu.V.Rakitin, R.G.Butenko, A.A.Nichiporovich, I.I.Tumanov, A.T.Makronosov va boshqalarning ilmiy faoliyatlari shu institut bilan bog’liq. Hozirgi paytda esa Kiyev, Minsk, Novosibirsk, Kishinyov, Dushanbe kabi shaharlarda ham o’simliklar fiziologiyasi va biokimyosi institutlari bor. Barcha universitetlarda o’simliklar fiziologiyasi kafedralari mavjud.

O’zbekistonda o’simliklar fiziologiyasi mustaqil fan sifatida 1920 yil O’rta Osiyo davlat universitetining tashkil etilishidan keyin (Toshkentda) rivojlana boshladi. Universitetda o’simliklar fiziologiyasi va biokimyosi kafedrasi tashkil etildi.

Keyinchalik Samarqand davlat universiteti tashkil etilgandan so’ng o’simliklar fiziologisi va mikrobiologiya kafedrasi ochildi. Bu kafedralar hozir ham mavjud. Ular o’simliklar fiziologiyasi fanining rivojlanishiga katta hissa qo’shdilar.

O’zbekiston sharoitida fitofiziologlar (A.V.Blagoveщyenskiy, N.D. Leonov, V.A.Novikov, V.Shardakov, N.A.Todorov, M.X.Ibragimov, N.N.Nazirov S.S.Abayeva, M.A.Belousov, X.X.Yenileyev , A.Imomaliyev va boshqalar) birinchi navbatda g’o’za va boshqa o’simliklarning hayotiy jarayonlarini keng o’rganib, nazariy va amaliy xulosalar qildilar. Hozirgi vaqtda O’zbekiston FA tizimidagi ilmiy-tekshirish institutlari (eksperimental biologiya, botanika), qishloq-xo’jalik Akademiyasi va boshqa ilm dargohlarida akademik professorlar tinmay izlanish ishlarini olib bormoqdalar. Umuman Respublikamizda o’simliklar fiziologiyasi fani keng ko’llamda rivojlanib bormoqda. O’zbekiston fitofiziologlari birlashmasining ta’sis etilishi (1989) va 1991 yilda Toshkentda O’zbekiston fiziologlarining birinchi syezdi o’tkazilishi bunga yaqqol dalil bo’ladi.

O’zbekiston o’simlik fiziologlari taklifiga asosan syezd muhokama qilgan asosiy hayotiy jarayonlarni (Fotosintez, mineral oziqlanish va hosildorlik, lipidlar, o’simliklar immuniteti, sho’rlikka chidamlilik, rivojlanish jarayonlari va tashqi sharoitning noqulay omillari ta’siriga chidamlilik, reproduktiv a’zolar fiziologiyasi, fiziologik faol moddalar ta’siri va boshqalar) o’rganish, qishloq xo’jalik o’simliklaridan eng yuqori hosil olishning nazariy asoslarini ishlab chiqish o’simliklar fiziologiyasi fani oldida turgan eng dolzarb vazifalardan biridir.

Avvalo, maktabdagi darsliklardan eslaylik nitratlar deb ataladi. Ular nitrat kislota tuzlari, ok suvda eriydi. Isitilganda nitratlar kislorod chiqishi bilan nitritlarga o'tadi.Nitratlar tabiiy birikmalardir.

Ular tuproqdan o'simliklarga kelishadi va nitratlar qancha ko'p bo'lsa, ular o'simliklarda shuncha ko'p bo'ladi.Ammo ma'lum sharoitlarda bu birikmalar o'simlikda to'planib, yuqori dozali organik moddalarni kiritmasdan va mineral o'g'itlar.

  Barchamizga ma'lum bo'lgan nitrat kislota tuzlaridan natriy nitrat nitrat (NaNO3), kaliy kaliy nitrat KNO3), kaltsiy nitrati (Ca (NO3) 2) va ammiakli ammoniy nitrat (NH4NO3) ni esga olishimiz mumkin. Ehtimol siz ushbu o'g'itlarni o'g'it sifatida bir necha bor ishlatgansiz. 

Tuproqda nitrat yig'ish manbalari qanday? Har qanday tuproqda mavjud bo'lgan nitrofikatorlarning mikroorganizmlari ta'siri ostida organik moddalar (chirindi) va qo'llaniladigan organik o'g'itlar (go'ng, torf, chirindi) minerallashadi va natijada nitratlar hosil bo'ladi. Ushbu jarayon nitrifikatsiya deb ataladi. Optimal sharoit.

Yuqori nitrifikatsiya yaxshi tuproqni shamollatish, namlikning to'liq hajmi 6070%, harorat 2535, pH 68. Ushbu sharoitlarda va tuproqdagi yuqori organik tarkib miqdori ko'p miqdorda nitrat to'plashi mumkin. Azotli o'g'itlarning ikkinchi manbai. Hozirgi vaqtda aholiga turli xil azot shaklidagi bunday o'g'itlar sotilmoqda: natriy nitrat, nitrat azot, ammoniy sulfat, ammiakli azot, karbamid (karbamid) amid azot. 

Tuproqdagi ammoniy va amid azot shu bilan birgalikda harakat qiladi 
nitrifikatsion mikroorganizmlar asta-sekin nitrat azotiga o'tadi. Yuqorida muhokama qilingan qulay nitrifikatsiya shartlariga muvofiq, kunning 23dagi barcha azotlar butunlay nitratga aylanadi. Shuning uchun, azotli o'g'itlarni yuqori dozalarda qo'llashda, hatto nitrat azotini o'z ichiga olmaydiganlarda, ko'p miqdorda nitrat tuproqda to'planishi mumkin. 
Tuproqdagi nitrat azot juda harakatlantiruvchi va ko'p miqdorda sug'orish yoki yomg'irli havoda ildiz zonasidan osongina yuviladi, ayniqsa, engil tuproqlarda. Nitratlar va ammiakli azot o'simliklarning azot bilan oziqlanishining asosiy manbai hisoblanadi. Nitratlar to'planishi tabiiy fiziologik hodisa. Asosiysi shundaki, ular o'simlik tarkibida zaharli darajaga etadigan ortiqcha miqdorda bo'lmasligikerak. 
O'simliklarga etkazib berilgan mineral azot turli azotli va protein birikmalarini qurishga sarflanadi. Ammoniy nitrojen organik moddalarning sintezida bevosita ishtirok etadi va nitrat avval ammiakli fermentlar tomonidan qisqaradi. Azotli organik birikmalarning sintezi jadalligiga bog'liq omillar O'simliklardagi etarli miqdorda uglevodlar  fotosintez paytida hosil bo'lgan. Buning uchun o'simlik kerak 
zararkunandalar kasalliklari bilan zararlanmagan va ayniqsa, issiqxonalarda etarlicha yorug'likka ega bo'lgan yaxshi rivojlangan barg apparati mavjud. Fosfor - kaliy, magniy va iz elementlarida muvozanatli o'simliklarning oziqlanishi. O'simliklarni namlik bilan ta'minlash, optimal harorat. Shunday qilib, o'simlikda nitratlarning ortiqcha to'planishiga yo'l qo'ymaslik uchun, bir tomondan, tuproqdagi mineral azot miqdorini tartibga solish, ikkinchi tomondan, hosil bo'lgan azotdan hosil bo'lish uchun eng samarali foydalanish uchun sharoit yaratish kerak.organik moddalar, ya'ni o'rim-yig'im. Bir xil sharoitda o'simliklarning har xil turlari har xil miqdordagi nitratlarni to'plashi mumkin. Watercress, ismaloq, marul, Peking karam, rububar, turp, petrushka, turp va boshqalar bu borada qobiliyatini oshiradi.Pomidor, baqlajon va piyozda nitratlarning eng kam miqdori to'planadi. Oddiy o'sish sharoitida nitratlar odatda umuman bo'lmaydi olma, gilos, olxo'ri, smorodina, krijovnik mevalarida to'planadi.

Ovqat tayyorlash jarayonida oziq-ovqat mahsulotida nitratlar miqdori kamayadi, ammo har xil yo'llar bilan.Sabzavotlarni suvda pishirish 40-80% bilan nitratlarni pasaytiradi. Soqollash natriylarni faqat 10 foizga kamaytiradi. Konservalash paytida, nitratlar miqdori 70 foizga kamayadi. Lekin tuzlamasdan ichmang. Ko'pchilik buni juda chiroyli bayramdan keyin qilishni yaxshi ko'rishadi.

Siz sabzavotlarni peeling kerak. Hammayoqni ichida siz yuqori barglarni olib tashlashingiz va dumini kesishingiz kerak. Sabzi yadroda eng ko'p nitratlarga ega. Peel ostida bodring va turplarda. Va lavlagi umurtqa pog'onasida va tepasida zararli moddalarni to'playdi.

Yozda bozorda sabzavot sotib olishga harakat qiling. Lekin siz kutilmagan hodisalar kutishingiz mumkin. Sabzavot ekinlarini etishtirish uchun ba'zi sabzavot yetishtiruvchilari tuproqqa juda katta miqdorda mineral o'g'itlar, go'ng va boshqa o'sish stimulyatorlarini qo'shish haqida uyalishmaydi. Katta sabzavotlardan keyin ta'qib qilmang. O'rtacha o'lchamga ega bo'ling. Qulupnay sotib olayotganda ham shunga e'tibor bering.

O‘simliklar fiziologiyasining ob’ektlari va predmeti. O‘simliklar fiziologiyasining rivojlanishi tarixi va uning metodlari. O‘simliklar fiziologiyasining vazifalari. O‘simliklar fiziologiyasining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi.

O‘simlik hujayrasining fiziologiyasi. Hujayra o‘simlik organizmining elementar struktura va funksional birligidir. Hujayraning strukturaviy tuzilishi - uning biokimyoviy faolligini va butun tirik tizimni ishlashining asosidir. O‘simlik va hayvon hujayralarining o‘ziga xos xususiyatlari. Prokariot va eukariot xujayralari. Yadro. Uning tuzilishi va funksiyalari. Hujayra devori, sitoplazma, vakuol, plastidalar, mitoxondriyalar, ribosomalar, peroksisomalar, lizosomalar, endoplazmatik to‘r, Goldji apparati. Biologik membranalarning tuzilishi, xossalari, o‘tkazuvchanlik va faol transport tizimlari xamda asosiy funksiyalari. Biologik membranalarning kimyoviy tarkibi. Moddalarning membrana orqali transporti. Diffuziya - moddalar tashiluvining bir mexanizmi. Membranalar orqali makromolekulalarning tashiluvi. Ionoforlar. Protoplazmaning fizik— kimyoviy xossalari. Hujayra turli organoidlarining o‘zaro funksional bog‘liqligi. Hujayralar o‘rtasidagi bog‘lanishlar. Tirik hujayraning xossalari. O‘simlik hujayrasiga xos qo‘zg‘alishlar va ularning uzatilish mexanizmi.