Mavzu: O'rta yoshdagi bolalar uchun harakatli o'yinlarni tashkil qilish. Egiluvchanlikni rivojlantiruvchi harakatli o'yinlar

Toshkent davlat Nizomiy nomidagi pedagogika universiteti

Mavzu: O'rta yoshdagi bolalar uchun harakatli o'yinlarni tashkil qilish. Egiluvchanlikni rivojlantiruvchi harakatli o'yinlar

Bajardi: Boshlang'ich ta'lim jismoniy

madaniyat 104-guruh talabasi

________________________

Tekshirdi:_____________________
Toshkent 2020

O'rta yoshdagi bolalar uchun harakatli o'yinlarni tashkil qilish. Egiluvchanlikni rivojlantiruvchi harakatli o'yinlar

Reja:

1.Harakatlli o’yinlar haqida umumiy tavsif.

2. Harakatli o‘yinlarni tashkil etish va o‘tkazish

3.Egiluvchanlikni tarbiyalovchi o’yinlar.

Bolani tug’ilgan kunidan har tamonlama yetuk va barkamol inson bo’lib etishishida jismoniy tarbiya va sport ishlariga e’tibor berish juda katta ahamiyatga ega. Bolalar bilan badan tarbiya, jismoniy tarbiya mashg’ulotlari, sayr, harakatli o’yinlar, jismoniy tarbiya daqiqalari, sog’lomlashtirish tadbirlari, ko’ngil ochar musobaqalar, ochiq havodagi jismoniy mashqlarni tashkil etish va o’tkazish kerak.

Kun tartibida qoidali o`yinlar katta o`rinni egallaydi. Mashg`ulotlarda va mashg`ulotdan tashqari vaqtda o`ynaladigan didaktik va harakatli o`yinlar muhim rol o’ynaydi. Tarbiyachi bolalarning sensor rivojlanishini, aqliy tarbiyasini, bilish jarayonlarini didaktik o`yinlar orqali amalga oshiradi. Harakatli o`yinlarda bolalarning jismoniy madaniyatini tarbiyalash uchun yaxshi shart-sharoit yaratish kerak.

1.Harakatlli o’yinlar haqida umumiy tavsif.

Harakatli o’yinlarning kelib chiqishi qadim xalq pedagоgikasiga bоrib taqaladi.

O’yinlarning kelib chiqishi va tarixi haqidagi ma`lumоtlar bizgacha XI asrning buyuk lingvisti, tarixchisi, etnоgrafi Maxmud Qоshg’ariyning «Devоnu lug’оtit turk» kitоbi оrqali yetib kelgandir. Asarda o’zbek harakatli o’yinlarini bоshlashdan оldin amalga оshiriladigan chaqirish, to’planish, o’yin bоshi, chek tashlash kabi o’yin shakllaridan namunalar keltirilgan.

Zahiriddin Muhammad Bоburning «Bоburnоma» asarida ham spоrt o’yinlaridan qilichbоzlik, kurash, ko’pkari… ga alоhida e`tibоr berilib, ularni yoshlarni jismоnan baqquvat bo’lishlariga katta ta`sir ko’rsatishi ko’rsatib o’tilgan.

Ilk yoshli bоlalar оilalarda bоlaning dastlabki harakati bilan bоg’liq оvunmachоqlar, ermak o’yinlar yordamida tarbiyalanganlar. Undan kattarоq yoshdagi bоlalar hayotida rang-barang harakat mazmuniga ega bo’lgan (o’z ichiga bоlalarni rоm qiluvchi o’yin bоshlanmalari, xirgоyilari, sanashmachоqlarni оluvchi) xalq o’yinlari katta o’rin оlgan.

Maktabgacha ta’lim yoshidan bоshlab, bоlalarda o’z xalqining urf-оdatlari, an`analari, tarixini bilishga bo’lgan qiziqishni tarbiyalash maqsadida «Uchinchi mingyillikni bоlasi» tayanch dasturida har bir yosh guruhi uchun o’rgatiladigan milliy va harakatli o’yinlar belgilab ko’rsatib berilgan.

Atоqli rus pedagоgi P.F.Lesgaft «o’yinni bоlani hayotga tayyorlashga yordam beruvchi mashq deb hisоblaydi». Bu mashq mustaqil faоliyat bo’lib, unda bоlaning shaxsiy tashabbusi rivоjlanadi va ahlоqiy sifatlari tarbiyalanadi. U har bir o’yin maqsadga ega bo’lishi kerak deydi.

Buning uchun o’yindagi harakatlar bоlaning o’zini bоshqara оlish malakasiga mоs bo’lishiga; bu harakatlar tizimli mashqlarda оldindan o’zlashtirilgan bo’lishi lоzim.

Harakatli o’yinlarni muntazam o’tkazish bоlalarda o’z harakatlarini bоshqarishni rivоjlantirishga yordam beradi, ular gavdasini tartibga sоladi, ya`ni turli zo’riqishda harakat qilishga o’rgatadi.

O’yinlar bоlani juda chaqqоnlik, muayyan maqsad va tezkоrlik bilan harakat qilishga; qоidalarni bajarish, o’zini tutish, o’rtоqlikni qadrlay оlishga o’rgatadi.

P.F. Lesgaft harakatli o’yinlar nazariyasini ishlab chiqdi, uning izdоshlari esa uni ijоdiy rivоjlantirdilar. (E.A.Arkin, N.N.Kel kо, T.I.Оsоkina)

O’zbekistоnda harakatli o’yinlar nazariyasini rivоjlanishiga Ta`lat Usmоnxўjaev, Faxriddin Xўjaevlar, Abduraxmоnоv I.R, Galiev Sh va bоshqalar o’zlarining katta hissalarini qo’shganlar.

T.Usmоnxўjaev o’zining «1001 o’yin» nоmli kitоbida harakatli o’yinlarni bоla оrganizmiga ta`siri, uning ahamiyatini to’liq оchib bergan. Shuningdek kitоbda maktabgacha tarbiya yoshidagi bоlalar yoshiga mоs keladigan harakatli o’yinlarni mazmuni va uni o’tkazish metоdikasi aniq yoritib berilgan.

Harakatli o`yinlar ertalabki va kechki sayr soatlarida tashkil etilib, kuniga 1-2 marta butun guruh, yoki guruhcha bilan o`tkazilishi kerak. O`rta va katta guruhlarda turli xil sport o`yinlari o`tkazib turiladi. Hamma o`yinlar uchun kun tartibidan vaqt ajratish va kerakli materiallar bilan ta'minlash tarbiyachining zimmasiga yuklatilgan.

2.Harakatli o‘yinlarni tashkil etish va o‘tkazish

Tarbiyachining o‘yin jarayoniga rahbarlik qilishi metodikasini egallagan bo‘lishi o‘yinlarni muvaffaqiyatli o‘tkazishning asosiy sharti hisoblanadi. Harakatli o‘yinlarni tanlash va rejalashtirish dasturga muvofiq amalga oshiriladi. Bunga har bir yosh gruhning ish sharoiti hisobga olinadi, chunonchi bolalarni jismoniy va aqliy rivojlanishining umumiy darajasi harakat ko‘nikmalarining rivojlanishi, har bir bola sog‘lig‘ining ahvoli, o‘ziga xos xususiyatlar, yil fasli, kun tartibi, uyini o‘tkazish o‘rni, shuningdek bolalar qiziqishlarini o‘ziga xos xususiyatlari. Harakatli o‘yinlar dastur talablariga muvofiq asta-sekin murakkablashtirib boriladi, bolalar ongini o‘sishi, ular to‘plagan harakat tajribasini, maktabga tayyorlash zaruriyatini hisobga olgan holda o‘zgartirib turiladi.

Kichik guruhda mazmuni va qoidasiga ko‘ra sodda bo‘lgan mazmunli va mazmunsiz harakatli o‘yinlar tashkil etiladi. Bu o‘yinlarda barcha bolalar bir xil rol yoki harakat topshirig‘ini tarbiyachining bevosita ishtirokida (barcha bolalar – qushchalar, tarbiyachi – ona qush bo‘ladi…) bajaradilar.

3 yoshli bolalar asta-sekin yakka holda rollarni bajarishga o‘rgatib boriladi (barcha bolalar qushlar, bitta yoki ikkita bola avtomobil bo‘ladi).

O‘rta guruhda eng oddiy musobaqa usulidagi o‘yinlarni yakka tarzda ham, jamoa tarzda ham o‘tkazish mumkin.

Katta guruhda bolalar uchun harakatli o‘yinlar o‘z mazmuni, qoidalari, rollarning miqdori, topshirishni jamoa musobaqasiga joriy etishga ko‘ra murakkablashtiriladi.

Maktabga tayyorlov guruhi bolalari birmuncha murakkab harakatli o‘yinlar, shuningdek jamoa musobaqalaridan iborat jamoa o‘yinlarni, o‘yin estafetasi, sport o‘yinlarini o‘ynaydilar. Bularning hammasi chaqqonlik, tezkorlik, chidamlilikni rivojlanishi, harakat ko‘nikmalrining takomillashuviga, axloqiy-irodaviy sifatlarni tarbiyalashga yordam beradi.

Bolalarni yangi o‘yin bilan tanishtirish. Uning mazmuni va qoidalarini tushuntirishi tarbiyachidan puxta tayyorgarligini talab etadi. Ayrim o‘yinlarning mazmuni oldindan bo‘ladigan suhbatlar asosida bolalarni bilimlarini oydinlashtirish mumkin. Ularning tasavvurlari aniqlashadi, o‘yin obrazlarga nisbatan munosabat tarkib topadi, asosiy xayol o‘sadi.

O‘yinlarni tushuntirish ularning turlariga ko‘ra har-xil o‘tishi mumkin, biroq bu tadbir doimo emotsional jihatdan qizig‘arli, bolalarni quvnoq o‘yin faoliyatiga tayyorlaydigan, o‘yinni tezroq boshlash istagina tug‘diradigan va o‘yin topshiriqlarini ishtiyoq bilan bajarishga undaydigan bo‘lishi kerak.

Mazmunsiz o‘yinni tushuntirish qisqa, aniq va ifodali ohangda bo‘lishi lozim. Tarbiyachi o‘yin harakat izchilligini tushuntiradi, bolalar va o‘yin atributlarining joylashish o‘rni (kichik va o‘rta guruhda buyumlarni mo‘ljallab, katta guruhlarda esa mo‘ljalga olmay ko‘rsatadi) fazo iborasidan foydalangan holda ko‘rsatadi va qoidalarni aniqlashtiradi. Shundan so‘ng tarbiyachi bolalarga bir necha savollar beradi.

O‘yinni qoidasi bolalarga tushunarli bo‘lsagina o‘yin quvnoqlik va uyushqoqlik bilan bilan o‘tadi.

3.Egiluvchanlikni tarbiyalovchi o’yinlar.
Egiluvchanlik shug’ullanuvchilarning yoshiga va jinsiga bog’liq. Faol egiluvchanlik 10-14 yoshda, sust egiluvchanlik 9-10 yoshda kuzatiladi. Egiluvchanlik o’sishining turli bosqichlari bor.

Qizlarda 14-15 va 16-17 yoshda egiluvchanlik o’sishining yuqori sur`atlari belgilangan, o’g’il bolalarda esa 9-10, 13-14 va 15-16 yoshdir. 13-15 yosh turli bo’g’imlarning harakatchanligi rivojlanadigan paytdir.

Egiluvchanlikni rivojlantirish ustida ishlash kichik va maktab yoshidagi bolalarda kattalarga nisbatan oson kechadi. 12-20 yoshdan keyin harakat amplitudasi kamayadi va yosh o’zgargan sari tayanch-harakat apparati rivojlanishi qiyinroq bo’ladi.

Qizlarda o’g’il bolalarga nisbatan 20-30% yuqori bo’ladi. Bu farq erkaklarda va ayollarda ham kuzatiladi.

Egiluvchanlik organizm holatida tashqi sharoitda (ko’p vaqtda atrof-muhit harorati) etarlicha katta oraliqda tez o’zgaradi.

Egiluvchanlikning pasayishi ertalab uyqudan keyin kuzatiladi va u asta-sekin kuchayib, kunduzi yuqori nuqtasini egallaydi, lekin kechga borib, yana pasayadi.

Egiluvchanlikning eng ko’p o’sishi 12.00 -17.00 bo’lgan vaqt oralig’ida kuzatiladi. Badan qizdirish, uqalash, isituvchi muolajalar (issiq vanna, qaynoq dush) harakat amplitudasini ko’taradi. Bo’g’imlardagi harakatning pasayishi ovqat egandan keyin mushaklarning sovib qolishidan hosil bo’ladi.

Mushaklarning charchab qolish darajasi egiluvchanlikka har xil ta`sir qiladi: faol egiluvchanlik kamayadi va sust egiluvchanlik ko’payadi. Hayajonlanish yuqori bo’lgan paytda (musobaqa vaqtida) harakat amplitudasi o’sadi. Egiluvchanlik qaysidir manoda genetik omillarga ham bog’liq. Shunday odamlar borki, ularning bo’g’imlaridagi harakatchanlik tug’ma chegaralangan bo’ladi, boshqalarida esa buning yuqoriligi kuzatiladi. Bu esa egiluvchanlik muhim bo’lgan sport turlari uchun bolalarni tanlashga yordam beradi.

Egiluvchanlik bo’g’imlar harakatchanligi darajasini ko’rsatadi. Harakatchanlikning miqdoriy ifodasi – harakatlar amplitudasi. Egiluvchanlik uloqtirishlarda, ayrim sakrash turlarida, gimnastik hamda akrobatik mashqlarda, yangi harakat shakllarini yanada samarali egallashda shiddat natijalarining ko’tarilishiga ko’maklashadi.

Kichik maktab yoshida egiluvchanlikni shakllantirish uchun qulay sharoit mavjud. Bu, eng avvalo, tayanch-harakat apparatining morfologik xususiyatlariga bog’liq va mushaklarning yuqori cho’ziluvchanligi, umurtqa pog’onasining harakatchanligi demakdir. 7-10 yoshli bolalarda egiluvchanlikning rivojlanish sur`atlari tabiiy ravishda juda yuqori ekanligi kuzatiladi. 11-13 yoshli qizlarda va 13-15 yoshli o’g’il bolalarda faol egiluvchanlik maksimal kattaliklarga erishadi.

7 dan 10 yoshgacha bo’lgan davr harakatlar epchilligining rivojlanish sur`atlari yuqoriligi bilan tavsiflanadi. Bunga MAT ning (markaziy asab tizimi) moslashuvchanligi, harakat analizatorining shiddatli takomillashuvi yordam beradi, u xususan, harakatning makoniy hamda vaqt xususiyatlarida ifodalanadi.

Maktabdagi jismoniy tarbiya darsida yuzaga kelgan o’yin vaziyatiga qarab faoliyatni qo’qqisdan o’zgartirishni talab qiladigan o’yinlarni qo’llash, turli anjomlar bilan mashqlar bajarish, shuningdek, tananing alohida qismlari bilan muvofiqlashgan harakatlarni bajarish kabi murakkablashtirilgan topshiriqlar berish epchillik sifatining takomillashuviga yordam beradi

O’smirlik davrida egiluvchanlikni takomillashtirish uchun cho’zilishga oid maxsus mashqlar, to’la amplitudali va sherik bilan bajariladigan mashqlar ko’p qo’llaniladi. Bu yoshda ma`lum sport turiga xos jismoniy mashqlar egiluvchanlikni tarbiyalashning asosiy vositalari sanaladi.

Juda erta go’daklik davridanoq to’g’ri qad-qomatni tarbiyalashga katta ahamiyat berish kerak. Fiziologik jihatdan to’g’ri qomat nafas olish, qon aylanish, ovqat hazm qilish tizimlari, tayanch-harakat apparatining eng maqbul faoliyatini ta`minlaydi. To’g’ri qomat harakatlar muvofiqligini engillashtiradi. Ko’pgina sport mashqlarini (masalan, gimnastikada) noto’g’ri rivojlangan qomat bilan bajarib bo’lmaydi.

To’g’ri qomatni shakllantirish uchun uning buzilishi oldini oladigan choralarni qo’llash zarur. Bular qatoriga, eng avvalo, bir turli, uzoq muddat saqlab turiladigan vaziyatlarga barham berish, bir qo’lda yuk ko’tarmaslik, yumshoq o’rinda uxlamaslik kabilar kiradi.

Bolalarga egiluvchanlikni tarbiyalash uchun «Tizza оstida ro’mоlcha», «Tayoqni

davraga irg’itish», «To’siqdan sakrab o’tish», «Tоsh o’yin» kabi o’yinlar tavsiya
etiladi. Masalan, biz 11-12 yoshli o’quvchilar uchun qiziqarli va egiluvchanlik
sifatini samarali ravishda оshiradigan «Tоsh o’yin» o’yinini tavsiya etamiz.
28
O’yinda ishtirоk etuvchilar dоira bo’ylab turadilar. Ularning har biri, bir
o’yinchidan tashqari, qo’llariga beshtadan tоshcha ushlab оladi.


FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. “O‘zbekiston Bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasi faoliyatini tashkil
etish to‘g‘risida”. Vazirlar Mahkamasining 31 oktyabr 2002 yil №374 Qarori.
2. Алиев М.Б., Усманхўжаев Т.С., Сагдиев Х.Х. Спорт ўйинлари –
футбол. / Академик лицей ва касб-хунар коллежлари учун ўқув қўлланма.
Тошкент. «ILM ZIYO»., 2007., 143 б.
3. Былеева Л.В., Коротков И.М. Подвижные игры. / Учебное пособие для
ИФК. М., ФиС., 1982. 224 с.
4. Башкиров В.Б. 1987 Профилактика травм спортсменов, М.,1987., с.8-41.
5. Бергер Г.И., Бергер Ю.Г. 2003 Конспекты уроков для учетеля
физкультуры / Урок физкультуры: Спортивные игра, лыжная подготовка,
подвижное игры. М., «Владос», 2003, с. 108-125