Mavzu: O’rta osiyoda tilshunoslikning rivojlanishi

Abul Qosim ibn Umar az Zamaxshariy (1075-1143yy.).

• Abul Qosim ibn Umar az Zamaxshariy (1075-1143yy.). «Ustod ul-arab va-l ajam» (arablar va g‘ayri arablar ustozi), «Faxri Xorazm» deb sharaflangan O‘rta Osiyolik allomadir. Yanada chuqur bilim olish maqsadida u Isfaxon, Bag‘dod, Makka, Marv, Nishopur, Shom, Hijoz, Iroq kabi shaharlarda tahsil oladi. Tinimsiz o‘qish-o‘rganish, izlanish natijasida o‘z zamonasining yetuk olimiga aylanadi. U tilshunoslik, lug‘atshunoslik, jug‘rofiya, adabiyot, aruz, tafsir, hadis, fikh va qiroat ilmiga oid asarlar yozgan. Xususan, uning Makkada 1,5 yil davomida yaratgan arab grammatikasiga oid «Al-mufassal» (1121 y.) kitobi alohida o‘rin tutadi. U arab tilining morfologiyasi va sintaksisiga oid tadqiqot ishi bo‘lib, musulmon olamida juda mashhur bo‘lgan va yuksak baholangan.

Zamaxshariyning asosiy asarlari:

• «Muqaddimat ul-adab» - 5 bo‘limdan iborat, unda so‘zlar ism (ot), fe’l, bog‘lovchi, ot o‘zgarishlari (turlanishi) va fe’l o‘zgarishlari (tuslanish) ga bo‘lib beriladi. Asar fors, eski chig‘atoy (o‘zbek), mo‘g‘ul, turk, keyinchalik nemis, fransuz va boshqa tillarga o‘girilgan. Asar qo‘lyozmasi O‘zFA Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda.
• «Alfoiq fi g‘arib il-hadis» («Hadisdagi notanish so‘zlarni o‘zlashtirish») - qiyin so‘zlarning ma’nolari sharhlangan lug‘at.
• «Asos ul-balog‘a» («Chechanlik asoslari») - bu asar ham lug‘atshunoslikka oid.

ALISHER NAVOIY VA UNDAN KEYINGI DAVR TILSHUNOSLIGI

• XV asrning 2- yarmida O‘rta Osiyoda yetishib chiqqan buyuk mutafakkir, she’riyat sultoni, o‘zbek adabiy tilining himoyachisi va targ‘ibotchisi Alisher Navoiy (1441-1501) tilshunoslik tarixida ham yorqin iz qoldirgan ulkan siymolardan biri. “Malikul shuaro” deb sharaflangan she’riyat sultoni o‘zining turkiy tilda yaratgan asarlari bilan o‘zbek tilining amaliy rivojiga, lisoniy qarashlari aks etgan tilshunoslikka oid asarlari bilan tilshunoslik fanining shakllanishiga katta xizmat qildi. Alisher Navoiyning «Muhokamat ul-lug‘atayn» (1499) asari 2 til – o‘zbek va fors tillarining qiyosiy tahliliga bag‘ishlangan bo‘lib, unda mazkur tillarning umumiy va farqli xususiyatlari tahlil qilingan, mazkur tillar haqida muhim ma’lumotlar beriladi.