Mavzu: Oʻrta Osiyo h

8.5. Qoʻqon xonligi
XVII asr oxiri-XVIII asr boshlarida Buxoro xonligida ichki nizolar tufayli markaziy hokimiyat zaiflashgan. Xonlik tarkibiga kirgan viloyatlarda mustaqillikka intilish kuchaygan. Natijada 1709- yil Fargʻona vodiysida Qoʻqon xonligi vujudga kelgan. Unga minglar urugʻidan boʻlgan Shohruxbiy asos solgan. Bu davlat tarkibiga dastlab Qoʻqon, Namangan, Margʻilon, Konibodom, Isfara va ularning atrofidagi qishloqlar kirgan. Abdurahimbiy davrida Buxoro xonligiga harbiy yurish qilinib Xoʻjand (1725), Oʻratepa (1726), Samarqand (1732) egallanadi. Abdulkarimbiy davrida 1746- yil qalmoqlar Fargʻona vodiysiga hujum qilib, Oʻsh, Andijon, Margʻilon kabi shaharlarini egallab, Qoʻqonni qamal qilgan. Qoʻqonliklarga yordamga kelgan Oʻratepa hokimi Fozilbiy qoʻshinlari bilan birgalikda ularni Fargʻona vodiysidan quvib chiqarishgan. Norboʻtabiy davrida Chust va Namangan beklarining mustaqillik uchun koʻtargan gʻalayonlari bostirilgan. Bu davrda mamlakatda sugʻorish inshootlari barpo qilinadi, savdo va hunarmandchilik, qishloq xoʻjaligi rivoj topadi va mamlakatda arzonchilik boʻladi.
Norboʻtabiyning oʻgʻli Olimbek hukmronligi davrida Qoʻqonning siyosiy mavqei yanada kuchaygan, harbiy islohot oʻtkazilgan, Ohangaron vohasi, Toshkent, Chimkent va Sayram tobe etilgan, tashqi savdoga ham e'tibor kuchaytirilgan. 1805- yil davlat rasman Qoʻqon xonligi deb e'lon qilinib, Olimbek "xon" unvonini olgan. Olimxonning markazlashgan kuchli davlat tuzish borasida qilayotgan harakatlari ayrim zodagonlar guruhida norozilik kayfiyatlarini vujudga keltiradi. Natijada, ular Olimxonning safardaligidan foydalanib, 1810- yil Qoʻqonda “Olimxon Toshkentda oʻldi”, degan mish-mish tarqatishadi va uning ukasi Umarbekka toj kiygizadilar. Olimxon bundan xabar topib, Qoʻqonga yoʻl oladi, biroq u Oltiqush mavzesida otib oʻldiriladi.
Umarxon davrida xonlik hokimiyatini mustahkamlash va kengaytirish choralari koʻrilgan. 1815- yil Buxoro xonligiga qarashli Turkiston, 1817- yil esa Oʻratepa bosib olingan. Sirdaryo boʻyida bir qancha harbiy istehkomlar barpo etilgan; sugʻorish inshootlarini kengaytirish, kanallar qazish, masjid va madrasalar qurishga e'tibor berilgan. Xususan, Qoʻqon, Toshkent, Turkiston, Chimkent, Sayram, Avliyoota (hozirgi Taroz shahri)da masjid va madrasalar qurilgan. 1821- yilda Chimkent va Sayramda koʻtarilgan qoʻzgʻolon bostirilgan. Umarxon hukmronligi davrida Qoʻqon xonligida fan, adabiyot, san'at rivojlangan. Bunda uning sevimli xotini-mashhur oʻzbek shoirasi Nodirabegimning xizmati katta boʻlgan. Umarxonning oʻzi ham oʻqimishli kishi boʻlib, "Amiriy" taxallusi bilan oʻzbek va tojik tillarida gʻazallar yozgan. Umarxon vafotidan soʻng uning 12 yoshli oʻgʻli Muhammad Alixon taxtga oʻtirgan. Xon yosh boʻlganligi uchun davlatni dastlabki davrda onasi Nodirabegim boshqargan. Nodirabegim madaniyat va san'atni rivojlantirishga alohida e'tibor bergan.
1829- yil Sharqiy Turkistonda xitoylarga qarshi bosh koʻtargan musulmon aholiga yordam berish uchun Muhammad Alixon qoʻshin tortib borgan. Natijada Xitoy hukumati Sharqiy Turkistonning 6 ta shahridan soliq olish huquqini berishga majbur boʻlgan.
Muhammad Alixon xonlik hududini kengaytirishga intilib, Janubiy Oloy togʻ etagidagi Qorategin, Darvoz, Shugʻnon, Roʻshon, Vohon bekliklarini boʻysundirgan. Bu davrda xonlikda sugʻorish ishlari kengaytirilgan. Toshkent yaqinida Xonariq kanali qazilgan. Tashqi iqtisodiy-savdo aloqalari ham yaxshilangan.
1840- yil Buxoro amiri Nasrulla bilan yuz bergan urushda Muhammad Alixon yengilib, Xoʻjandni amir Nasrullaga topshirishga va oʻzini uning noibi deb tan olishga majbur boʻlgan. Ammo Buxoro-Qoʻqon munosabatlari bundan keyin ham keskinlashgan. Natijada 1841- yil noyabr oyida Muhammad Alixon oʻz ukasi Sulton Mahmud foydasiga taxtdan voz kechgan. Bu voqeadan xabar topgan amir Nasrulla Qoʻqonga bostirib kelib, uni talon-toroj qiladi. U shu qirgʻinbarot davomida Muhammad Alini, uning ukasi Sulton Mahmudxonni, onasi Nodirabegimni va boshqa yuqori mansabdorlarni qatl ettiradi.
Amir farmoni bilan Qoʻqon xonligi Buxoro noibi tomonidan boshqarila boshlangan. Amir noibi xonlik aholisiga ogʻir soliqlar yuklaydi. Natijada 1842- yil yozida qoʻqonliklar qoʻzgʻolon koʻtarib, amir Nasrullaga sodiq kishilarning koʻpchiligini oʻldiradi va Norboʻtabiyning ukasi Hojibekning oʻgʻli Sheralini xon qilib koʻtarishadi. Buni eshitgan Buxoro amiri Qoʻqonga qoʻshin tortib oʻz hukmronligini qayta oʻrnatish uchun uni qamal qiladi. Biroq qamalning qirqinchi kuni Xiva xoni Olloqulixonning Buxoro hududiga qilgan hujumi haqidagi xabarni eshitib, orqaga qaytishga majbur boʻlgan. Natijada, Xoʻjand, Toshkent kabi koʻpgina hududlari yana Qoʻqon xonligi ixtiyorida qoladi.
Sheralixonning (1842-1845) taxtga oʻtirishida koʻmakchi va xayrixoh boʻlgan qipchoqlardan Musulmonqul mingboshi qilib tayinlangan. Musulmonqul, asosan, harbiy ishlar bilan shugʻullangan va xon qoʻshinlarining tarkibini koʻproq qipchoq yigitlari bilan toʻldirgan. Musulmonqul oʻz mavqeidan foydalanib, Sheralixonga oʻz ta’sirini oʻtkazishga intilgan, ammo xon bunga yoʻl qoʻymagan. Musulmonqul xondan norozi boʻlib, boshqalarning qoʻli bilan suiqasd uyushtirishga harakat qiladi. 1845- yil Oʻshda xonning soliq siyosatiga qarshi qoʻzgʻolon boshlanadi. Musulmonqul tarafdorlari Olimxonning oʻgʻli Murodbekni Qoʻqonga taklif qilib taxtga oʻtqazganlar.
Sheralixon esa oʻldirilgan. Musulmonqul Oʻshdan Namanganga kelib qizini Sheralixonning oʻgʻli Xudoyorga turmushga beradi va u bilan Qoʻqonga kelib, Murodxonni oʻldirib, yosh Xudoyorni xon deb e'lon qiladi. Musulmonqul xonning yoshligidan foydalanib, xonlikni deyarli mustaqil ravishda oʻzi boshqaradi, katta lavozimlar qipchoqlarga ulashib beriladi. Xudoyorxon taxtda mustahklanib olgach, Musulmonqulga qarshi xonlik hududida norozilik harakati kuchaydi va u mingboshilikdan boʻshatiladi. Zodagonlar qipchoqlardan qutulish yoʻlini axtarib Xudoyorxonni oʻzlari tarafiga ogʻdirib, 1853- yil qipchoqlar qirgʻinini boshlab yuborishgan. Musulmonqul asirga olinib, qatl qilingan.
Biroq Qoʻqon xonligida oʻzaro taxt uchun kurashlar tinchimagan, qisqa vaqt ichida xonlar bir necha marta almashganlar. Qoʻqon xonligida quyidagi mansablar mavjud boʻlgan: mingboshi, otaliq, shayxulislom, qozikalon, qushbegi, mehtar, parvonachi, naqib, dodxoh, eshik ogʻasi, inoq, shigʻovul, toʻqsoba, miroxur, qorovulbegi va boshqalar.
Qoʻqon xonligida quyidagi harbiy unvonlar mavjud boʻlgan: mingboshi-odatda, u vazirlik vazifasini birga olib borgan. Keyin ponsadboshi, yuzboshi, ellikboshi, oʻnboshi, zambarakchi va bulardan tashqari boshqa turli harbiy mansablar ham boʻlgan. Qoʻqonda yashagan sarboz va toʻpchilar faqat alohida vazifadagi noib, dodxohning doimiy tasarrufida boʻlganlar. Urush davrida noib, dodxoh oʻz qismiga harakatdagi qoʻshinning hamma sarbozlarini qabul qilgan, unga vaqtinchalik boshchilik qilishni maxsus tayinlangan amiri lashkar (bosh qoʻmondon)ga topshirardi.
XIX asrning 1-yarmida Qoʻqon xonligi shimolda Rossiya bilan (ular oʻrtasida katta choʻl zonasi bor edi); gʻarbda Xiva va Buxoro bilan; janubda Qorategin, Darboz va Koʻlob; sharqda Sharqiy Turkiston bilan chegaradosh edi.
Qoʻqon xonligi aholisining soni 3 mln.ga yaqin edi. Rossiya Imperiyasi qoʻshinlari uning shimol-gʻarbiy viloyatlarini bosib olgach, xonlik hududi ancha qisqarib, asosan, Fargʻona vodiysi bilan cheklanadi va aholi soni taxm. 2 mln.ga tushib qoladi. Qoʻqon xonligining aholisi, asosan, oʻzbeklar, tojiklar, qirgʻizlar, qozoqlar, uygʻurlar, qoraqalpoqlardan iborat edi.
Qoʻqon xonligida ham yerga egalik qilish va undan foydalanish turli xil boʻlgan. Xonlikka qarashli boʻlgan yerlar amlok yerlar, vaqf yerlari, mulki xiroj va mulki ushriyaga taqsimlangan. Dehqonlar oʻrtasida yakka dehqon xoʻjaligi ham rivojlangan. Oʻz yerlaridan ajralgan kambagʻal dehqonlarning koʻpchiligi yirik yer egalari qoʻlida chorakorlik qilgan. Yerning bahosi uning unumdorligi va qanchalik suv bilan ta’minlanganligiga qarab belgilangan.
Qoʻqon xonligi hayotida savdo-sotiq muhim oʻrin egallagan. U ichki va tashqi savdoga boʻlingan. Aholi oʻzining ehtiyojlarini asosan oʻz xonligidagi mahsulotlar bilan qondirishgan. Qoʻqon, Margʻilon va Namangan shaharlarida ip va ipak matolar (atlas, shoyi, beqasam, adras, chit, boʻz va boshqalar toʻqilgan. Shuningdek, boshqa hunarmandchilik tarmoqlarida xoʻjalik asboblari, dehqonchilik uchun kerakli uskunalar, qurol-yarogʻlar, zargarlik buyumlari, qogʻozlar ishlab chiqarilgan. Qoʻqon xonligidan chet davlatlarga quritilgan mevalar, jun, teri, ipak, gilam, paxta va ipak matolar chiqarilgan. Tashqi mamlakatlardan esa turli metall rudalari, metall buyumlar, qand va boshqa mahsulotlar keltirilgan.
Qoʻqon xonligining XVIII-XIX asrlar 1-yarmida kechgan madaniy hayotida ham birmuncha ijobiy oʻzgarishlar yuz bergan. XIX asrda xonlikda tarixnavislik rivojlangan. Oldinlari yozilgan bir necha tarixiy asarlar fors va arab tillaridan oʻzbek tiliga tarjima qilindi va yangi kitoblar yozildi.
XIX asr boshlarida shakllangan Qoʻqon adabiy muhiti ham xonlikning madaniy hayotida katta oʻrin tutgan. Qoʻqon hukmdorlarining bir qancha namoyandalari temuriylar an'anasini davom ettirib, oʻzlari ham ilm-ma’rifat bilan shugʻullanib, bu sohani ravnaq toptirishga katta sa’y-harakat qilganlar. Ayniqsa, bunda Qoʻqon xonlaridan Umarxon (1810-1822) va Muhammad Alixon (1822-1841) davrlari yaqqol ajralib turadi.
Umuman olganda, XIX asrning oʻrtalariga kelib, Oʻrta Osiyo xonliklarida adabiyot va tarixshunoslik bilan bir qatorda matematika, tibbiyot, geografiya, astronomiyaga oid hamda diniy asarlar yaratilgan. Bu xonliklarda rassomchilik va xattotlik ham oʻz oʻrniga ega boʻlgan. Bu davrning madaniy hayotida dorbozlik, askiya, qoʻgʻirchoq teatri, masxarabozlik ayniqsa, bastakorlik rivojlangan.
Qoʻqon xonligining barcha bekliklarida madrasa, maktabxonalar mavjud boʻlgan. Xonlikda me'morlik ayniqsa rivojlangan. 1842- yil Qoʻqon shahri atrofi yangi mudofaa devori bilan oʻrab olingan. Uning 12 ta darvozasi boʻlgan. Shuningdek, Toshkent, Andijon, Namangan kabi shaharlardagi shu davr me'moriy yodgorliklarini koʻrsatish mumkin.