|
Nemis faylasufi Xristian Volf "Rasional psixologiya" (1732 yil) va "Emperik psixologiya" (1734 yil) kitoblarida: ongning ichki sholati, aqliy fikr yuritishga qobiliyatlilik tabiiy moddiy asos zamiridan kelib chiqib, tashqi olamdan kelib tushadigan axborotlar shaxobchasiga, ya'ni sezgi kanaliga, shech qanday boqliq ematushuntirishga sharakat qildi. Sezgilarga mana bunday yondashish nazariyotchisi "fanga rasionalizm" tushunchasi bilan birga kirib keldi. X. Volf va uning tarafdorlari psixik jarayonlar (sezgi, idrok, xotira va boshqalar) murakkab ijtimoiy - tarixiy taraqqiyot mashsuli emas, degan qoyani ilgari surdilar. Shuning bilan birga "Ong", "Aql" tarixiy evolyusiya natijasi emas deb, inson psixikasiga o’zgacha yondashib, uni izoshlab berish mushkul bo’lgan "birlamchi" xususiyat ekanligini tushuntirishga intildilar.
Sezgilarning reseptor nazariyasiga ko’ra, reseptor yoinki sezgi a'zolari ularga ta'sir qiluvchi qo’zqatuvchilarga nisbatan sust (passiv) javob qaytaradi, sezgilar sharakatga qarama-qarshi turuvchi sust jarayondir, sharakatning o’zi esa aksincha faol (aktiv)dir.
Shozirgi davrda sezgilarning reseptor nazariyasi mutlaqo sezgi jarayonining fiziologik mexanizmini ochib berishga yaroqsiz ekanligini qator tadqiqotchilar tomonidan ishonchli omillarga suyangan sholda ta'kidlab o’tilgandir.
Sezgi jarayonining faol (aktiv)ligini tan oluvchi nazariya - sezgilarning reflektor nazariyasi deb ataladi.
Ushbu fikrni asoslash uchun misollarga murojaat etaylik va shayvonot olamida aks ettirishni tashlil qilib ko’raylik. Shayvonlar va jonivorlarning sezgilari sust (passiv) xususiyatga emas, balki tashqi olam ta'sirining biologik ashamiyatga molik jishatlarini faol (aktiv) ravishda ajratgan sholda xatti-sharakatni amalga oshiradilar.
Masalan, bolari (asalari) bir xil turkumdagi gullarga nisbatan aralash sholdagi gullarga faol (aktiv)roq javob reaksiyasini bildiradi; qirqiy irish-chirish shidlariga, undan ko’ra suv o’tlarining ildizlari shidiga chaqqon sharakat qiladi. Mushuk sichqonning qitirlashiga e'tiborini kuchaytiradi, lekin xuddi shunga o’xshash kamerton tovushini keltirsak, aslo unga parvo sham qilib qo’lmaydi.
Bu omillar shuni ko’rsatib turibdiki, birinchidan, sezgilar faollik (aktivlik) xususiyatiga ega, ikkinchidan, ularning vujudga kelishida sharakat tarkiblari ishtirok etadi.
Sezgilar o’zlariga adekvat (mos) bo’lgan qo’zqatuvchilarni aks ettirish shakllaridan biri shisoblanmish bilish jarayonlaridir. Ko’rish sezgisining adekvat qo’zqatuvchisi shavo to’lqini uzunligi 380 dan 770 millimikron diapazondagi elektromagnit nurlanishidan iboratdir. Bu elektromagnit nurlanishlar ko’rish analizatorlarida ko’rish sezgisini vujudga keltiruvchi nerv (asab) jarayoniga aylanadi.
Eshitish sezgilari tebranish chastotasi 16 dan to 20000 gacha bo’lgan tovush to’lqinlari ta'sirining reseptorlarda aks etishidir. Taktil sezgilari mexanik qo’zqatuvchilarning teri yuzasida ta'siri natijasida shosil bo’ladi. Karlar uchun aloshida ashamiyatga ega bo’lgan tebranishni aks ettirish sezgilari narsalarning tebranishlarini in'ikos qilish orqali yuzaga keladi. Boshqa turdagi sezgilar sham o’zlarining maxsus qo’zqatuvchilariga egadirlar. Lekin sezgilarning turli ko’rinishlari faqat o’zlarining maxsusligi bilangina emas, balki ular uchun umumiy xususiyatlari bilan sham tavsiflanadilar. Sezgilarning ana shu xususiyatlariga - sifatlari, jadalligi, davomiyligi va fazoviy lakolizasiyasi kiradi.
Sifat mazkur sezgining asosiy xususiyati bo’lib, uni boshqa sezgi turlaridan farqlaydi va ayni shu sezgi turi chegarasini o’zgartiradi. Masalan, eshitish sezgilari tovushning balandligi, tembri, qattiqligi bilan tafovutlanadi, ko’rish sezgilari esa ranglarning quyuqligi, jilosi, tovlanishi, toni va boshqa shu kabilar bilan farqlanadi. Sezgilarning sifat jishatidan ko’p turliligi materiya sharakati shakllarining turli-tumanliligining aks ettirishidir.
Xulosa
Sezgi inson hayotida muhim ro’l o’ynaydigan tuyg’udir.
Insonyatning va butun borliqning. Yani tirik jonzodlarning
Yashashi va kun kechrishi uchun juda kerakli bolgan tuyg’u
Ko’rish tam bilish ushlab ko’rish , eshitish bular hammasi sezgidir.
Ularsiz hech narsani qilishni imkoni yo’q.
Etiboringiz uchun raxmat!
Do'stlaringiz bilan baham: |
