Mavzu: O`quvchilarga yengil sanoat ishlab chiqarish asoslarini o`rgatish

Dars tipi: Yangi bilimlar berish.

 

Dars turi: nazariy.

 

Darsda  qollaniladigan  o  qitish  metodlari:  ma  ruza,  suhbat, 

tushuntirish.

 

Fanlararo  bogManish:  texnika,  texnologiya,  matematika,  iqtisodiy 

bilim asoslari va b.

 

Dars  jihozi:  tarqatma  materiallar,  kompyuter,  proyektor,  ekran,  ishlab 

chiqarish sohalariga oid slaydlar, ko'rgazmalar va h.

 

Darsning borishi:

 

I. Tashkiliy qism.

 

P. O tilgan darsni s o r a s h  va baholash:

 

---

Utilgan  mavzuga  oid  savollar  orqali  o'tilgan  darsni  so'raladi  va 

baholanadi.

 

III. Yangi mavzuni bayon qilish.

 

Reja:

 

1.  Mulkchilik turlari haqida. 

2.  Marketing faoliyati haqida. 

3.  Menejmerit faoliyati haqida. 

Bozor iqtisodiyoti mulkchilik shakllarining xilma-xil bo'lishini talab 

qiladi,  chunki  tovar  muayyan  mulk  ob^ekti  boMgandagina  oldi-sotdi 

qilinadi.  Uzbekiston  Respublikasi  Konstitusiyasida  ham:  "Bozor 

munosabatlarini  rivojlantirishga  qaratilgan  O'zbekiston  iqtisodiyotining 

negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi", deb ta'kidlangan.

 

Jamiyat  rivojining  hozirgi  bosqichida  bu  mulk  o'z  ichiga  davlat 

mulkidan  tashqari,  ishlab  chiqarish,  xizmat  ko'rsatish  va  matbuot 

sohalaridagi  jamoa  mulkining  xilma-xil  turlarini,  ijtimoiy  tashkilotlar 

mulkini,  uy  xo'jaligi  va  shaxsiy  tomorqa  xojaligi  hamda  yakka  tartibdagi 

mehnat  faoliyati  bilan  bogdiq  bo'lgan  mehnatkashlarning  shaxsiy 

mulkini,  tashqi  iqlisodiy  munosabatlar  sohasidagi  aralash  mulk 

shakllarini  va  xususiv  mulklarni  oladi.  Shu  sababli  Uzbekiston 

Respublikasining  mulkchilik  tasirisidagi  qonunida  turli-tuman  mulklar 

quyidagi mulk shakllariga kiritiladi: davlat mulki, jamoa mulki, xususiv 

mulk, aralash mulk. 

Davlat mulki - mulk davlatga tegishli boMganda mulkka egalik qilish, 

foydalanish va uni tasarruf qilish davlat ixtiyorida boMadi. Davlat mulki 

asosan ikki yo'l bilan hosil bo‘ladi:

 

1)  xususiv mol-mulkni milliylashtirib, davlat hisobiga o'tkazish; 

2)  davlat  mablaglari  hisobidan  korxonalar  qurish,  davlatga  qarashli 

korxona va tashkilotlanja investisivalar kiritishni amalea oshirish. 

Jamoa  mulki  -  muayyan  maqsad  yodida  jamoaga  birlashgan  kishilar 

tomoiiidan  moddiy  va  ma  naviy  bovliklarni  hamj  ihatlik  bilan  o'zlashtirishni 

bildiradi. Bir necha kishilardan iborat jamoaga tegishli bodgan mulk jamoa mulki 

deb yuritiladi. 

Oilaviy  mulk,  mahalla  ahli  mulki,  korxona  jamoasi  mulki,  fermer  xo'jaligi 

jamoasi mulki, mamlakat aholisining mulki jamoa mulkiga misol bo'la oladi. Agar 

sinfdoshlar pul yigdb to'p  sotib olsangiz, bu to'p ham jamoa mulki bodadi. Jamoa 

mulkiga jamoaning hamma a'zosi birgalikda egalik qiladi. Masalan, mahalla uchun 

hashar usulida qurilgan choyxona mahalla ahlining mulki hisoblanadi. 

---

Biror  shaxsning  yo l g ' i z   o'ziga  tegishli  bodgan  mulk  shaxsiy  mulk  deb 

ataladi. Shaxsiy  mulk mulk shakllari iehida muhim o'rin tutadi. Sllaxsiy  mulk bu 

fuqarolar  mulki  bo'lib,  ularning  shaxsiy  yoki  oilaviy  ehtiyojini  qondirishga 

xizmat  qiladi.  "SHaxsiy  mulk"  bilan  bir  qatorda  "xususiy  mulk"  iborasi  ham 

ishlatiladi.  "Alievning  xususiy  (yoki  shaxsiy)  do'koni  bor.  Valievning  shaxsiy 

(yoki  xususiy)  firmasi  bor",  degan  so'/.larni  ko'p  eshitgan  bodsangiz  kerak. 

Demak,  tovar  va  xizmatlar  ishlab  chiqanshda  foydalanilayotgan  shaxsiy  mulkni 

xususiy mulk deb atash ham mumkin ekan. 

Xususiy mulk - ayrim sohiblarga qarashli yollanma mehnatga asoslangan va 

oV. egasiga foyda kcltiruvchi mulkdir. Iurli shakldagi mulklarning birikib ketishi 

natijasida  aralash  mulk  paydo  bodadi.  Bu  mulk  alohida  olingan  ob'cktning  turli 

mulkdorlar ishtirokida o'zlashtirilishini bildiradi. 

Tovar ishlab chiqaruvchi va xizmat ko'rsatuvchi har qanday tashkilot korxona 

deb  ataladi.  Siz  bilgan  zavod  va  fabrikalar,  qurilish  boshqarmasi,  avtomobilb 

parki va tadnirlash ustaxonalari, jamoa va fermer  xo

l

jaliklari, universitet, institut, 

kollej,  lisey  va  maktablar,  birja  va  banklar,  kasalxonalar,  bolalar  bog

N

chalari  - 

bularning hamma-hammasi korxona deb atalishi mumkin. Chunki ularda nimadir 

ishlab chiqariladi yoki qandaydir xizmat ko'rsatiladi. 

Korxonada  tovar  ishlab  chiqarishni  amalga  oshirish  murakkab  va  serqirra 

jarayon bodib, u odilona boshqarishni taqozo etadi. 

Madumki,  korxonada  tovar  ishlab  chiqarish  uchun  ishchi  kuchi,  bino  va 

asbob-uskunalar,  xom-ashyo  va  materiallar,  turli  xil  madumotlar  va  pul 

mablagdari  zarur  bodadi.  Qancha  ishchi  kuchi,  qancha  va  qanday  xom-ashyo  va 

materiallar  kerak?  Qaysi  asbob-uskunalardan  foydalangan  ma4]ul?  Ishlab 

chiqarishni  qaysi  texnologiya  bo\icha  yuritgan  yaxshiroq?  Bularning  hammasi 

uchun qancha pul mablagdari kerak? Ishlab chiqarish 

  104  Jamoa  mulki  -  muayyan  maqsad  yodida  jamoaga  birlashgan  kishilar 

tomoiiidan  moddiy  va  ma  naviy  bovliklarni  hamj  ihatlik  bilan  o'zlashtirishni 

bildiradi. Bir necha kishilardan iborat jamoaga tegishli bodgan mulk jamoa mulki 

deb yuritiladi. 

Oilaviy  mulk,  mahalla  ahli  mulki,  korxona  jamoasi  mulki,  fermer  xo'jaligi 

jamoasi mulki, mamlakat aholisining mulki jamoa mulkiga misol bo'la oladi. Agar 

sinfdoshlar pul yigdb to'p  sotib olsangiz, bu to'p ham jamoa mulki bodadi. Jamoa 

mulkiga jamoaning hamma a'zosi birgalikda egalik qiladi. Masalan, mahalla uchun 

hashar usulida qurilgan choyxona mahalla ahlining mulki hisoblanadi. 

Biror  shaxsning  yo l g ' i z   o'ziga  tegishli  bodgan  mulk  shaxsiy  mulk  deb 

ataladi. Shaxsiy  mulk mulk shakllari iehida muhim o'rin tutadi. Sllaxsiy  mulk bu 

fuqarolar  mulki  bo'lib,  ularning  shaxsiy  yoki  oilaviy  ehtiyojini  qondirishga 

xizmat  qiladi.  "SHaxsiy  mulk"  bilan  bir  qatorda  "xususiy  mulk"  iborasi  ham 

---

ishlatiladi.  "Alievning  xususiy  (yoki  shaxsiy)  do'koni  bor.  Valievning  shaxsiy 

(yoki  xususiy)  firmasi  bor",  degan  so'/.larni  ko'p  eshitgan  bodsangiz  kerak. 

Demak,  tovar  va  xizmatlar  ishlab  chiqanshda  foydalanilayotgan  shaxsiy  mulkni 

xususiy mulk deb atash ham mumkin ekan. 

Xususiy mulk - ayrim sohiblarga qarashli yollanma mehnatga asoslangan va 

oV. egasiga foyda kcltiruvchi mulkdir. Iurli shakldagi mulklarning birikib ketishi 

natijasida  aralash  mulk  paydo  bodadi.  Bu  mulk  alohida  olingan  ob'cktning  turli 

mulkdorlar ishtirokida o'zlashtirilishini bildiradi. 

Tovar ishlab chiqaruvchi va xizmat ko'rsatuvchi har qanday tashkilot korxona 

deb  ataladi.  Siz  bilgan  zavod  va  fabrikalar,  qurilish  boshqarmasi,  avtomobilb 

parki va tadnirlash ustaxonalari, jamoa va fermer xo

l

jaliklari, universitet, institut, 

kollej,  lisey  va  maktablar,  birja  va  banklar,  kasalxonalar,  bolalar  bog

N

chalari  - 

bularning hamma-hammasi korxona deb atalishi mumkin. Chunki ularda nimadir 

ishlab chiqariladi yoki qandaydir xizmat ko'rsatiladi. 

Korxonada  tovar  ishlab  chiqarishni  amalga  oshirish  murakkab  va  serqirra 

jarayon bodib, u odilona boshqarishni taqozo etadi. 

Madumki,  korxonada  tovar  ishlab  chiqarish  uchun  ishchi  kuchi,  bino  va 

asbob-uskunalar,  xom-ashyo  va  materiallar,  turli  xil  madumotlar  va  pul 

mablagdari  zarur  bodadi.  Qancha  ishchi  kuchi,  qancha  va  qanday  xom-ashyo  va 

materiallar  kerak?  Qaysi  asbob-uskunalardan  foydalangan  ma4]ul?  Ishlab 

chiqarishni  qaysi  texnologiya  bo\icha  yuritgan  yaxshiroq?  Bularning  hammasi 

uchun qancha pul mablagdari kerak? Ishlab chiqarish 

  104  Jamoa  mulki  -  muayyan  maqsad  yodida  jamoaga  birlashgan  kishilar 

tomoiiidan  moddiy  va  ma  naviy  bovliklarni  hamj  ihatlik  bilan  o'zlashtirishni 

bildiradi. Bir necha kishilardan iborat jamoaga tegishli bodgan mulk jamoa mulki 

deb yuritiladi. 

Oilaviy  mulk,  mahalla  ahli  mulki,  korxona  jamoasi  mulki,  fermer  xo'jaligi 

jamoasi mulki, mamlakat aholisining mulki jamoa mulkiga misol bo'la oladi. Agar 

sinfdoshlar pul yigdb to'p  sotib olsangiz, bu to'p ham jamoa mulki bodadi. Jamoa 

mulkiga jamoaning hamma a'zosi birgalikda egalik qiladi. Masalan, mahalla uchun 

hashar usulida qurilgan choyxona mahalla ahlining mulki hisoblanadi. 

Biror  shaxsning  yo l g ' i z   o'ziga  tegishli  bodgan  mulk  shaxsiy  mulk  deb 

ataladi. Shaxsiy  mulk mulk shakllari iehida muhim o'rin tutadi. Sllaxsiy  mulk bu 

fuqarolar  mulki  bo'lib,  ularning  shaxsiy  yoki  oilaviy  ehtiyojini  qondirishga 

xizmat  qiladi.  "SHaxsiy  mulk"  bilan  bir  qatorda  "xususiy  mulk"  iborasi  ham 

ishlatiladi.  "Alievning  xususiy  (yoki  shaxsiy)  do'koni  bor.  Valievning  shaxsiy 

(yoki  xususiy)  firmasi  bor",  degan  so'/.larni  ko'p  eshitgan  bodsangiz  kerak. 

Demak,  tovar  va  xizmatlar  ishlab  chiqanshda  foydalanilayotgan  shaxsiy  mulkni 

xususiy mulk deb atash ham mumkin ekan. 

---

Xususiy mulk - ayrim sohiblarga qarashli yollanma mehnatga asoslangan va 

oV. egasiga foyda kcltiruvchi mulkdir. Iurli shakldagi mulklarning birikib ketishi 

natijasida  aralash  mulk  paydo  bodadi.  Bu  mulk  alohida  olingan  ob'cktning  turli 

mulkdorlar ishtirokida o'zlashtirilishini bildiradi. 

Tovar ishlab chiqaruvchi va xizmat ko'rsatuvchi har qanday tashkilot korxona 

deb  ataladi.  Siz  bilgan  zavod  va  fabrikalar,  qurilish  boshqarmasi,  avtomobilb 

parki va tadnirlash ustaxonalari, jamoa va fermer  xo

l

jaliklari, universitet, institut, 

kollej,  lisey  va  maktablar,  birja  va  banklar,  kasalxonalar,  bolalar  bog

N

chalari  - 

bularning hamma-hammasi korxona deb atalishi mumkin. Chunki ularda nimadir 

ishlab chiqariladi yoki qandaydir xizmat ko'rsatiladi. 

Korxonada  tovar  ishlab  chiqarishni  amalga  oshirish  murakkab  va  serqirra 

jarayon bodib, u odilona boshqarishni taqozo etadi. 

Madumki,  korxonada  tovar  ishlab  chiqarish  uchun  ishchi  kuchi,  bino  va 

asbob-uskunalar,  xom-ashyo  va  materiallar,  turli  xil  madumotlar  va  pul 

mablagdari  zarur  bodadi.  Qancha  ishchi  kuchi,  qancha  va  qanday  xom-ashyo  va 

materiallar  kerak?  Qaysi  asbob-uskunalardan  foydalangan  ma4]ul?  Ishlab 

chiqarishni  qaysi  texnologiya  bo\icha  yuritgan  yaxshiroq?  Bularning  hammasi 

uchun qancha pul mablagdari kerak? Ishlab chiqarish 

  104  jarayonida  bu  va  bunga  cfxshash  o  nlab  savollar  tugTladi,  ularni 

echish  ancha  murakkablashadi.  Shuning  uchun  ishlab  chiqarish  jarayonini 

boshqarish lozim bo'ladi. 

Korxonada tovar ishlab chiqarishni boshqarish jarayonini menejment,  bu ish 

bilan ShugTillanuvchi mutaxassislarni menejerlar deb atashadi. 

Mencjer - yollanma professional boshqaruvchidir. 

Rivojlangan  davlatlarda  kompaniya,  bank,  moliya  muassasalari  va  ularga 

qarashli boTinmalarning rahbar xodimlari menejerlardir. 

Menejerlar obligasiya zayomlari chiqarish (emissiya) va uni bozorda oTkazish 

bilan ham shugTillanadigan rahbarlardir. Ular jamiyatning maxsus ijtimoiy qatlami 

bo'lib  rna'muriy-xo'jalik rahbarligi sohasida ham ma'lum mustaqillikka ega. 

Bozor iqtisodi sharoitida mencjer laming roli oshib bormoqda. (U zbekistonda 

ham bu soha xodimlari ko'paymoqda. Xususan Toshkcnt iqtisodiyot doriliununida, 

Toshkent  boshqaruv  va  siyosatshunoslik  institutida  ham  menejerlar  tayyorlash 

yoTga qo'yilmoqda. 

Korxonada menejerlar odatda bir nechta boTib, ulardan biri bevosita mahsulot 

ishlab  chiqarish  jarayonini  boshqarsa,  biri  xom-ashyo  resurslari  va  materiallar 

ta'minotini  boshqaradi.  Yana  biri  mahsulot  sifati  va  ishlab  chiqarish 

tcxnologiyasini boshqarsa, boshqa biri korxona xodimlarini boshqaradi va h. 

Bozorni  oTganish,  narxlarni  shakllantirish,  mahsulotni  sotish  bilan  bogTiq 

ishlarni  jamlab,  bitta  nom  bilan  marketing  deb  atashadi.  Marketing  xaridor 

---

ehtiyojlarini toTaroq qondirish asosida tovarlar va xizmatlar bozorida ayriboshlash 

jarayonlarini  jadallashtirishga  qaratilgan  keng  turdagi  faoliyat  boTib,  Lining 

asosiy maqsadi yuqori foyda olishni ta'minlashdir. 

Marketing  -  bozor  iqtisodiyoti  munosabatlarining  etakchi  tushunchalaridan 

biri. Marketing faqat bozordagi talay ehtiyojni qondirish vositasigina boTmay, balki 

ishlab  chiqarish  samaradorligini  oshirish  uchun  ham  xi/.mal  qiladi.  Marketing 

bozor  holatini  oTganish,  uni  oldindan  baholash,  tovar  ishlab  chiqarish  va  sotish 

orqali undan yaxshi foyda olishni ham uyushtiradi. Marketing ishi maxsus dasturlar 

orqali amalga oshiriladi. Marketing quyidagi asosiy qoidalarga amal qiladi: 

1.  Tovarga nisbatan bozor talabini oTganish. 

2.  Tovar ishlab chiqarishga nisbatan korxonaning imkoniyatini oTganish. 

3.  Xaridorning talab-ehtiyojini toTa qondirish va oTganish. 

4.  Muljallangan  bozorda  tovarlar  aytilgan  vaqtda  belgilangan  miqdorda 

sotilishini tashkil qilish. 

5.  Korxonalarning  bozor  yo  nalishiga,  xaridor  talabiga  moslashishini 

ta'minlaydi. 

Tovar  ishlab  chiqaruvchilar  marketing  tufayligina  bozor  bilan  uzviy 

bo‘glanadilar,  ishlab  chiqarish  manbalarini  bozortalab  tovarlar  varatishga 

qaratadilar. Bunday zamonaviy bozorshunoslar  - marketing bilan shug'ullanuvchi, 

menejerlarning  faoliyati,  firmalar  o'rtasidagi  raqobat  sharoitida  korxonaning 

muvaffaqiyatini  ta'minlashda  katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Bu  o'rinda  to'g'ri 

tanlangan, vaqtida o4kazilgan reklamaning o'rni ham beqiyosdir. Mcncjmentning - 

menejerlarning  birgalikdagi  xatti-harakati,  oxir-oqibat,  korxonani  oqilona 

boshqarishga,  ishlab  chiqarish  resurslaridan  rejali  foydalanib,  ishlab  chiqarish 

samaradorligini.  mchnat  unumdorligini  oshirishga  qaratilgan  bo'ladi.  Menejer 

qaysi  sohani  boshqarmasin,  u  avvalo  odamlar  bilan  ishlaydi,  ularni  boshqaradi. 

Menejerning qo4 ostidagi xodimlar bilan o'zaro munosabati, ular bilan muomalasi 

umumiy  ish  natijasiga  bevosita  ta'sir  ko'rsatadi.  Ishning  umumiy  muvaffaqiyati 

oxir-oqibat  menejer  bilan  xodimlar  orasidagi  insoniy  munosabatlarga  borib 

taqaladi.